Абай жұмбағы: Қазақстанның белгісіз ұлы ақыны (2)

VI. Алаш Орда

1905 жылғы саяси-тарихи контекст – «Абай» аватарының дүниеге келуін түсінудің аса маңызды аспекті болып табылады. Бөкейханов Абайдың қазанамасын неге 1905 жылдың қарашасында ғана басып шығарды? Ол неге сонша ұзақ күтті? Бөкейхановтың өмірбаянына сүйенсек, «Абай» 1904 жылдың маусымында дүниеден озған жоқ па? Бұл сұрақтардың жауабы 1905 жылғы саяси контекстіден табылады. 1905 жылдың алғашқы айларында Ресей империясын түгел қамтыған патшаның авторитарлық билігіне қарсы халық көтерілісінен кейін, қазақ зиялылары да жер меншіктігі мен діни құқықтарын талап еткен алғашқы саяси петициясын жазу үшін бас қосты. Империядағы бұл жылғы саяси оқиғалар империя халықтарына біраз сөз бостандығын ұсынды, бірақ осы жағдайлар аясында Бөкейханов Ресейдің орыстандыру саясатының салдарынан орыс тілінде білім алған зиялыларға (западники) көшпенді қазақтардың қолдауына ие болу қиынға соғарын түсінді.

Біз Бөкейхановтың 1905 жылы қандай ойда болғанын оның 1910 жылғы мақаласынан білеміз. Бөкейхановтың саяси үндеухаты деуге тұрарлық осы мақала 1905 жылдың маусымындағы петицияға дейінгі кезең туралы баяндайды. Бөкейханов және басқа қазақ зиялылары петицияның мазмұнын талқылау үшін ұйымдастырған құпия кездесулер барысында мұсылмандық пен түркілер одақтастығына бет бұрған зиялылар мен өзі сияқты батыс мәдениетіне бет бұрған зиялылардың мүддесі екі түрлі екені анықталды. Бөкейханов қазақтардың көбі «саяси бостандық мәселесінен» гөрі «дін және жер мәселесіне» басымдық беріп, осы құқықтарына қауіп төндірген «орыстандыру саясатына» және «батыс білімі мен мәдениетіне күдікпен» қарайтынын түсінді. [91] 1905 жылғы петиция Бөкейхановтың саяси стратегиясындағы шешуші сәт болды деуге болар: Бөкейханов қана емес, басқа түркі тілдес бауырластардың да батысшыл зиялылары жерлестерінің арасындағы саяси беделге ие бола алмайтынын және саяси мақсаттарына жетудің басқа жолдарын іздеу керек екеніне көзі жеткен сияқты. 1905 жылдың жаз айларында Бөкейханов ақын бейнесі жайлы ойлана бастағанға ұқсайды. Қараша айында Бөкейханов бұрыннан жазып жүрген өлеңдеріне осы ойларына сай автор және өмірбаян қосты: Ибраһим (Абай) Құнанбай – көшпенді өмір салтынан бас тартпаған, ауқатты болса да жемқор емес, мұсылман болса да тақуа емес, батыс білімін алса да орыстанбаған үлгілі көшпенді. Оған қоса, оның «Ибраһим» деген атына үлкен символикалық мән берілді – Құранның 4 сүресіне сай, халқын қараңғыдан жарыққа шығарған жаршы. 1905 жылғы қазанаманың орыстілді оқырмандары бұл есімнің 19 ғасырдағы қазақ көшпендісінің шын есімі болуы мүмкін еместігінен хабары болмауы мүмкін, бірақ кейінірек «Абайдың» өмірі мен шығармашылығы таныстырылған қазақ тілді оқырмандардың бұған мән бермеуі мүмкін емес: себебі бұл есім «Ибрагим» емес, «Ыбырай» болуы керек еді ғой.

Бөкейханов «Абайды» тек қазақ халық ауыз өнерінің шеберлігін ғана емес, сонымен қатар орыстың ақындық өнерін де меңгерген жаңашыл ақын етіп көрсеткісі келгенін ескерсек, «Абай» – Бөкейхановтың өзі үшін де ойындағы үлгілі қазақ бейнесі болса керек. Бәлкім, Бөкейханов «Абай» деген лақап атты мағынасы үшін ғана емес, өзінің инициалдарына қарай таңдаған болар. Себебі Бөкейханов дәл осы 1905-06 жылдары көптеген мақалаларын А.Б. деген лақап атпен жазды. [92] Бөкейхановтың жеке күнделіктері мен жеке құжаттары сақталмауына байланысты, әрине, біз бұны ешқашан дөп басып айта алмаспыз. Алайда, 1905 жылдағы саяси контекстке мән берсек, Бөкейхановтың осы үлгілі бейне арқылы әртүрлі оқырмандарға әртүрлі хабар жеткізуге ниеттенгенін байқауға болады. «Абайдың» бейнесі арқылы ол өзінің алғашқы оқырмандары, яғни, орыс зиялыларына қыр қауымдастығы империяға сенімді болу үшін, оларды жер, тіл, дін және дәстүрлі өмір салтынан айырмауға да боларын жеткізіп, қазақ зиялыларына «Абай» бейнесі арқылы қазақтарға орыс білімін ала отырып, өзінің діни болмысы мен дәстүрлі өмір салтын сақтап қалуға болатынын көрсеткісі келгендей. Бөкейхановтың бұл жобасын тікелей «саяси жоба» деп атауға болмайтын болар, бірақ символизмнің саяси күшіне сенгені анық. Бөкейханов өз өлеңдері символикалық есімді автор мен лайықты өмірбаянға ие болған соң, қазақ оқырмандарына орыс тілі мен мәдениетінің қаншалықты пайдалы екенін көрсетеді деп сенді. Осы сеніммен Бөкейханов орысша білім алған Ахмет Байтұрсынов және Міржақып Дулатовпен күш біріктіріп, одан кейінгі жылдары «Абай» шығармашылығын таратуды қолға алған іспетті. Үшеуі де өздері тілшілік еткен баспасөз беттерінде, әсіресе, өздері шығарған «Қазақ» газеті (1913-17) мен «Абай» журналында (1918 жылы) Абайдың өлеңдері мен прозасын үздіксіз дәріптеді. 1913 жылдың 2 сәуірінде шыққан Абай туралы ең алғашқы мақаласында Байтұрсынов өздерінің маңызды жоспарын былай деп хабарлады: «Абай сөзі әр қазаққа жетуі тиіс». [93] Дәл осы уақытта газет Абайдың өлеңдер жинағын да жарнамалай бастады және ең қызығы – бұл жинаққа «Әртүрлі насихат өлеңдер» деген атау берілді. [94] Бөкейханов, Байтұрсынов және Дулатовтың қолында «Абай» кейінірек Алаш Орда саяси партиясына ұласқан (1917-1920) – бейресми бірақ мығым саяси және мәдени қозғалыстың аватарына айналды.

«Абайды» 19 ғасыр қазақ ақыны ретінде ең бірінші болып дәріптеген Бөкейханов, Байтұрсынов және Дулатов екенін статистикалық есеппен де дәлелдеуге болады. 1902 жылы Дала Уалаятының Газеті жабылғаннан кейін, қазақтарда біраз жыл ешбір баспасөз болмады. 1905 жылғы толқудан кейін Ресей империясының халықтары қол жеткізген сөз бостандығы қазақ жазушыларына кітаптарын Қазандағы және Орынбордағы татар баспаханаларынан шығаруға мүмкіндік берді. Ал пікірін баспасөз арқылы жеткізгісі келген зиялылар үшін пікір-талас алаңы 1911 жылы Айқап журналы ашылғанда ғана ұсынылды. Мұхамеджан Сералин басшылық еткен бұл журнал басқа материалдармен қатар өлең-жырларды да жариялаған, бірақ бұл журналдан Абайдың өлеңдері жарық көрмеді. Жалпы Айқапта Абайдың аты мен шығармашылығы тек қана 2 рет аталды. Бірінші рет Абайдың өлеңінен қысқаша дәйексөз берілді. [95] Ал екінші рет Семейде Абайдың қазасына 10 жыл толғанын атап өту мақсатымен географиялық қоғам ұйымдастырған әдеби шара туралы қысқаша хабарландыру берілді. [96] Оған қоса, Айқап өз оқырмандарына жаңадан басылып шыққан қазақ тіліндегі кітаптар туралы ақпарат таратып отырды. Авторлар арасында Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Сәбит Дөнентаев, Спандияр Көбеев, Ғұмар Қарашев және Мұхамеджан Сералиндер бар, бірақ Ибраһим «Абай» Құнанбаевтың өлеңдер жинағы аталған жоқ. [97]

Осы уақытта Абайдың өлеңдері мен беделі Бөкейханов, Байтұрсынов және Дулатов шығарған Қазақ газетінде ғана жарнамаланғанына мән берейік. Бұны 15 жылдан кейін Ілияс Жансүгіров пен Ғаббас Тоғжанов сынды кеңес ғалымдары да растаған болатын. Жансүгіров 1933 жылы былай деп жазады: «Абайды алдымен көпшілікке таныстырған Қазақ газеті болды». [98] Тоғжанов 1935 жылы былай деп жазды: «Абай жайында төңкерістен бұрын қазақ, орыс тілдерінде қазақ ұлтшылдарының көсемдері Әлихан Бөкейханұлы, Ахмет Байтұрсынұлы және Міржақып Дулатұлының мақалалары шықты. Төңкерістен кейін Семейде Абай деген журнал шыға бастады, сонда Жүсіпбек, «Екеу» дегендердің Абай жөнінде сын мақалалары басылды…» [99] Тіпті Абай жайлы орыс оқырмандарына бағытталған мәтіндер, мысалы газет редакторы, этнограф және географиялық қоғам мүшесі Григорий Потанин жазған мақаланың өзі Потанниннің досы әрі әріптесі Бөкейхановтың бастамасы болғаны анық. Потанин қырға ғылыми экспедициялармен 1880 жылдардан бері шығып жүрсе де ол географиялық қоғам баяндамаларында Ибраһим «Абай» Құнанбай туралы ешнәрсе айтпаған. Алайда, 1914 жылғы Қарқаралы экспедициясы (1913 жылы орын алған) жайлы баяндамасында Потанин кенеттен сол кездегі танымал үш қазақ ақынның есімін атады: «Семейде аты танымал, өлең жазып, ән жазатын Ыбырай Құнанбай деген интелектуал ақын болды, жастар арасында танымалы – Қазақ газетінің редакторы Ахмет Байтұрсынов және өзі жылқы ұрлағандарға пана бергіш, өлеңдерін қағаз бетіне түсірмейтін, Байтұрсынов секілді ән арқылы таратпайтын және сол себепті де құлаққа жетуі неғайбыл бір романтик ақын бар». [100] Потанин айтып отырған белгісіз ақын Дулатов болатын. Ол сол жылы «Азамат» деген лақап атпен шыққан «Оян, қазақ!» (1909) атты өлең жинағын таратқаны үшін болуы керек, қамауға алынған болатын. 1909 жыл – сондай-ақ Байтұрсынов «Маса» деген лақап атпен өзінің «40 мысалын», ал Бөкейханов Абайдың өлеңдер жинағын басып шығарған жыл еді. 1914 жылғы қазақ ақындығының қал-жағдайын сипаттау үшін ғалым-этнограф Потанин өзінің досы Бөкейхановтың берген ақпаратына сүйенді және оны өз баяндамасында ашық түрде айтып өтті.

Қазақ газетінің бес жыл өмірінде оның үш редакторы Абай өлеңдері жайлы немесе өлеңінен дәйексөз беріп, қырыққа жуық мақала жариялапты. Байтұрсынов пен Дулатов не өз атымен, не таныс лақап атпен жазса, әдеттегідей, Бөкейханов саяси мақалаларын өз атымен, ал әдеби не басқа тақырыптағы мақалаларын әр түрлі баспасөз беттерінде көп жыл бойы қолданып жүрген «Уақ», «Қыр Баласы» сияқты лақап атпен жариялады. Сонымен қатар, Абайдың есімі қысқаша аталып өткен анонимді баянаттар мен әдеби шаралар туралы санаулы хабарландырулар да жарияланды (осы хабарландырулардың бірі «Айқап» газетінен де шықты).

Егер сан жағынан қарасақ, Қазақ газетінің үш редакторының жұмысы аса әсерлі көрінбеуі мүмкін: газеттің бес жылғы өмірінде мақалалардың 20 пайыздан азы Абайға арналды не өлеңдері дәйексөз ретінде қолданылды. Ал сапалық жағына келетін болсақ, бұл – бұрын-соңды болмаған оқиға. Редакторлар «Абайды» қазақ қоғамына алғаш болып таныстырып қана қойған жоқ, олар ақынды бірден парасаттылық пен даналық үні – ойшыл және көреген ретінде таныстырды. Олардың осы мақсатта қолданған техникасы – Абайдың өлеңдерінен дәйексөз беріп, ақылшы не көреген ретінде Абай өлеңдерінен ұзақ үзінділер беру. Мысалы, қазақтар арасындағы өзара соттасуды тоқтатуға шақырған Дулатов ақынның моральдық бейнесін көрсетіп, «Біріңді, қазақ, бірің, дос/ Көрмесең істің бәрі бос» деген дәйексөз келтірді. [101] Дулатов жасөспірім екі қазақтың әдепсіз қылығын талқылағанда, Абайдың көреген ойшыл екенін, оның қазақ балаларының әдеби білімі болмағандықтан «өтірікші» және «бәсекелес» келетінін 20-30 жыл бұрын айтып кеткенін меңзеп, тағы Абайға жүгінді. [102]

Салған күш-қуаты мен құлшыныстарына қарамастан, Қазақ редакторлары орыс үкіметі тарапынан қысым және қаржы тапшылығы жағдайында жұмыс жасады. Бұл жағдай 1914 жылдың жазында бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен одан сайын ушығып кетті. Қазақтың қаржы жағынан «Азамат» деген ұйымнан басқа қандай көздерге сүйенгені жайлы ақпарат аз. Газеттегі жарнамалардан байқайтынымыз – редакторлар кітап сатуды да кәсіп етсе керек, соның ішінде «Әртүрлі насихат өлеңдер» деп аталатын Ибраһим Құнанбайдың өлеңдер жинағы да бар. Бірақ 1915 жылдың наурыз айында редакторлар кітаптың бір де бір данасы қалмағанын хабарлады. [103] Бір жағынан бұл хабарлама редакторлардың Абайды дәріптеу жұмысының жемісті болып, Қазақ оқырмандары Абайдың өлеңдер жинағын сатып алғанын көрсетсе, екінші жағынан бұл Қазақ редакторларының қолы қысқа болғанын да көрсетеді. Қазақ редакторлары өздері сатқан кітапты – 1909 жылы Санкт-Петербургтен шыққан кітап деп хабарлады. Десек те, бұл мәлімдемені растау мүмкін емес, себебі келесі 25 жылдық зобалаңнан Қазақ сатқан кітаптың еш данасы қалмағанға ұқсайды.

Қазақ халқының 40 пайызы қырылып қалған Ашаршылық (1929-33) жылдары Бөкейханов, Байтұрсынов және Дулатов Ресейде еді: Бөкейханов Мәскеуде үйқамақта отырса, Байтұрсынов пен Дулатов Солтүстік Ресейде екі бөлек еңбек лагерінде болды. Ал Сталиннің Үлкен Террорының соңына таман олардың үшеуі де қаза тауып, жеке құжаттары жойылып, жанұялары қуғынға ұшырады. КСРО ыдырағанға дейін олардың есімдері қазақ тарихынан мүлдем өшірілді. Осының салдарынан біздер осы үш адамның жеке өмірі, олардың арман-мақсаты мен өкініштері жайлы ешнәрсе білмейміз. Дегенмен, олардың жазбаша мұрасы бізге аман-есен жетті. Бұл еңбектер «Абай» деген ақын мен ойшылдың шығу тегін зерттеп, оны шынайы тарихын топшылауға мүмкіндік береді. Олардың жазбаларының ішкі айғағына үңілсек, осы үш адамның Абай жырларын 1903 жылы талқылай бастағанын байқаймыз. 1913 жылдың қарашасында шыққан Абай туралы ең алғашқы көлемді мақаласында Байтұрсынов былай деп еске алады: «1903 жылы қолыма Абай сөздері жазылған дәптер түсті... Тәржіме халын жазушы Әли Хан Бөкейхановтың айтуына қарағанда, Абай Ыспенср, Лүиіс, Діребір деген Еуропаның терең пікірлі адамдарының кітаптарын оқыған.… Өлең жазушылардан орыстың Лермонтов деген терең пікірлі ақынының өлеңдерін сүйіп оқыған». [104] Бір жылдан соң Дулатов Бөкейханов пен Байтұрсыновтың осы шығармашылық бірлестігін растайды: «1904 жылы иун жұлдызының басында Омскіге барғанымда Абай өлеңдерінің жазбасын Байтұрсыновтан көрдім». [105] 1904 жылы небәрі 19 жасында мұғалімдер оқуына келген Дулатовты Байтұрсынов Бөкейхановпен таныстырса керек (Байтұрсынов пен Дулатовың таныстықтары ертерек басталғаны белгілі).

Бұл мақала үшін Байтұрсынов пен Дулатовың естеліктері аса маңызды, себебі олардың куәлігі Бөкейхановтың 1915 жылы Қазақ газетінде жазған ақынның немере інісі Кәкітай Ысқақұлының қазанамасындағы деректерге қарама-қайшы (Бөкейханов Кәкітайды оқырмандарға Абайдың 1905 жылғы орыс тіліндегі қазанамасында таныстырған еді). Бөкейханов Кәкітайдың қазанамасында Абай жайлы ақпаратты оған Кәкітай бергенін тағы бір айтып өтіп, Абайдың қолжазбасын бірінші рет 1905 жылдың сәуірінде, яғни, Кәкітай оны Омбыға әкеліп, Бөкейхановтың үйінде бірнеше күн болып, ағасының өмірі мен шығармашылығы туралы сөйлескенде көргенін мәлімдеді. [106] Бірақ бұл шындық па? Олай емес сияқты. Бөкейхановтың «Абайдың» өлеңдеріне қатысы олар алғаш рет 1889 жылы Дала Уалаятының Газетінде басылып шыққан кезден басталады. Егер оның өмір жолы мен лақап ат қолдануға деген ерекше ілтипатын ескерсек, Бөкейхановтың бұл өлеңдердің газеттегі аудармашысы емес, сонымен қатар нағыз авторы екенін түсінеміз. Байтұрсынов пен Дулатовтың екеуі де Қазақта шыққан мақалаларында Абай жайлы деректердің барлығы Бөкейхановтан келгенін хабарлап қойған соң, оқырмандардың оның Абаймен жеке байланысы туралы сауалдар қоя бастаса керек. Бәрінен де, Бөкейханов ешқашан жауап бермеген бір сұрақ бар: Абайдың жазбаларын дәріптеп, басып шығаруға не себепті Ибраһим «Абай» Құнанбайұлына еш туыстық қатысы жоқ Бөкейханов таңдалды? Ресми өмірбаяны бойынша, өзінің ұлдары да сауатты емес пе еді? Бұл сұрақтың үлкен мәселеге айналып кетпеуін ойлаған Бөкейханов, 1915 жылғы қазанамасында да 1905 жылғы қазанамада қолданған техниканы қолданып, осы мақаланың субьектісінің қазасын жариялай отырып, осы тақырыпқа қызығушылығы бар үшінші тарап сұрақтарын алдын ала тоқтатуды көздесе керек.

Бөкейханов өтірік айтты деуге бола ма? Бөкейхановтікі шығармашылық әдіс болса, 15 жылдай уақыт өткен соң, Бөкейхановтың жазбаларын ұрлап, оларға Кеңес өкіметінің әнін әндетіп қойған Кеңес насихатшыларының тірлігі – нағыз өтірік. Идеологиялық тұрғыдан, Бөкейханов та, кеңес насихатшылары да іс-әрекеттерінің «дұрыстығына» сенді: олар «Абайды» қазақтарға орыс мәдениетінен үйренудің пайдасы мол екенін көрсететін мінсіз қазақ ретінде көрсетуге тырысты. Алайда, кеңес насихатшыларының «Абайдың» толық жинағын Ашаршылықтың қақ ортасында, 1933 жылы кең ауқымды жоба ретінде жүзеге асыруы Бөкейхановтың зәресін ұшырған болар. Бөкейханов пен кеңес насихатшыларының арасындағы үлкен айырмашылық – «Абай» жобасының авторы Бөкейхановтың өзі еді. Бөкейхановтың «Кәкітай Ысқақұлына» арнап жазған қазанамасын фактіге негізделген материал деп оқуға болады. Ал егер басқаша оқысақ, Бөкейхановтың тапқырлығына, оның Абаймен туыстығы жайында туындауы мүмкін кез келген сұрақтың жауабын алдын ала болжап отыру шеберлігіне күлуден басқа амалымыз жоқ. Бөкейхановтың 1915 жылғы қазанамада көрсеткен тапқырлығы оның жасырақ әріптестерінің 1917 төңкеріс жылдары пайда болған «Сары Арқа» деген жаңа газеттегі Абайдың өмірбаяны туралы қалжыңдарынан ерекше көрініс тапқан.

Бұл қалжыңдар 1931 жылы жарық көрген «Золотой теленок» атты сатиралық романның қос авторы – «Ильф пен Петровтың» стиліне жақын десе болады. Мәселен, «Сары Арқаның» 2-нөмірінде «Өткен май айында бір жерде отырған Абайдың он шақты ұлының 14-15 жастары игілік мақсұтпен бір ұйым ашты» дейді де (солардың ішінде Абайдың «Михаил Құнанбаев» деген ұлы да бар), «Шәкәрім қажының «Еңлік-Кебек» жырын театр түрі кітабына айналдырып, Тұрағұл Құнанбаев мырзаның бір бала ұзатқан тойында представление істеп, ойнап көрсетті... Жиылған жұрт ұрғашы-еркегі бар 100 ден асты... Ойын басталарда «семинарист Мұхтар Әуезов пьеса жайынан халықты болар іспен таныстырды» деген хабарлама жасайды. [107] Ал 11 және 57 сандарында «Абай Құнанбай» екі қайырымдылық қорына 50 және 20 теңгеден садақа беріп, донор ретінде өмірге қайтып келіпті. [108] Бұл анонимді хабарландырулардың авторлары белгісіз, бірақ газеттің тілшілерінің арасында Бөкейхановтың жас әріптестері, соның ішінде, Байтұрсынов пен Дулатов, Мұхтар Әуезов, Жүсіпбек Аймауытов пен Бейімбет Майлин және басқалар болды. 1917 жылдың 21 қазанына дейін Самарада айдауда болған Бөкейханов осы қалжыңдарды мақұлдады ма екен деген сұрақ туындайды. [109] Десек те, 1915 жылғы қазанаманың ойнақы сарында жазылғанын ескерсек, Бөкейхановтың бұл қалжыңды мақұлдамауы мүмкін емес сияқты.

Өкінішке орай, тәуелсіз Қазақстанның оқырмандары мен ғалымдары әлі де кеңес уақытында қаланған жолмен Бөкейхановтың «Абай» жайлы хабарлары мен оның жас әріптестерінің осы аталған қалжыңдарын факті ретінде қарайды. Ал шындықтың мүлдем басқаша екенінің белгілері өте көп! Бөкейхановтың ойлап тапқан мифі туралы Байтұрсынов пен Дулатовтың не ойлағанынан хабардар ететін еш хат не күнделік жоқ болар. Дегенмен, Байтұрсыновтың «Абайдың» кім екенін 1913 жылдың өзінде білгені анық. 1913 жылдың 30 қарашасында шыққан мақаласында Байтұрсынов Абайдың өлеңдерінің «жақсы» және «толық» екенін, бірақ олардың «жалғыз ақ міні бар» екеніне тоқталады: «Ол мін өлең бунақтары тексеріліп орнына қойылмағандық. Оның оқығанда, иә әнге салып айтқанда кемшілігі зор болады. Дауыстың ағынын бұзып, өлеңнің ажарын кетіреді. Мысалы, төселіп келе жатып, шоқитып кеткен сияқты, тайпалып жорғалап келе жатып текірекдеп кеткен сияқты». [110] «Ұлы ақынды» бұлай сынаушы ма еді? Өзі аса дарынды ақын Байтұрсынов Абайдың талантын «ерекше» деп бағаламағаны анық. Байтұрсынов осы бунақ мәселесін түзетудің жолын да өзі ұсынады: «Бұл кемшілікті түзетуге болады. Өлеңнің үш буынды бунақтары мен төрт буынды бунақтары алмасып кеткен жерлерін алып, өз орындарына қойса, түзеледі», -дейді ол. [111]

Байтұрсынов – талантты ақын және сазгер ғана емес, сонымен қатар аса білікті әдебиет зерттеушісі еді. Қазақ тіліндегі әдебиет теориясына арналған еңбегінде (Ташкенттен 1926 жылы шыққан) ол Абай өлеңдерінің бунақ үлгілерін кеңінен талқылады. [112] Алайда, оның 1913 жылғы мақаладағы ұсынысы кімді болса да таңдандыруы тиіс. Байтұрсынов не себепті өзінен үлкен, өмірден озып кеткен сыйлы ақынның еңбегіне стилистикалық өзгерістер енгізуді ұсынады? Ойға қонымды жауап – Байтұрсынов бұл өлеңдердің авторы өзінің досы Бөкейханов екенін біледі және олар 1903 жылы Бөкейханов оған қолжазбасын көрсеткеннен бері, осы өлең жайын өзара талқылап жүрсе керек. Бөкейхановтың өз қолжазбасы әлдеқашан жойылды. Сондай-ақ, Байтұрсыновтың Бөкейхановтың қолжазбасындағы қолмен жазылған өлеңдерді өңдегенін тексеруге мүмкіншілік беретіндей Байтұрсыновтың 1903-13 жылдар аралығындағы жазбаша құжаттары да сақталмаған болар. Алайда, не болғанын болжауға мүмкіндік беретін басқа тарихи құжаттар бар: біріншісі – Қазақ газетіндегі кітап жарнамалары, екіншісі – Дала Уалаятының Газетінде 1889 жылы анонимді түрде шыққан екі өлең. Абайдың басылымдарының ресми генеологиясына үңілсек, 1909 жылы шыққан Абайдың өлеңдер жинағына өлеңдердің соңғы нұсқалары кірген, сондықтан Қазақ редакторлары сатқан кітап 1909 жылғы кітаптың қайта шыққан басылымы болуы ықтимал. [113] Қазақ газетіндегі жарнамалар басқа тарихтан сыр шертеді. 1913 жылдың басында, газеттің 8, 13 және 20 санында «атақты ақын Ибраһим Құнанбай-ұлының» «Әртүрлі насихат өлеңдер» атты кітабы «жаңадан басылып шыққан кітап» ретінде жарнамалана бастады. Жарнамалар кітапты Семейдегі «Көпбай Баисовтың» дүкенінен сатып алуға болады дейді. Осы ертеректегі хабарландырулардан кейін, Қазақтың редакторлары Абайды өз мақалалары арқылы дәріптеу жұмысына кірісіт, бірақ Абайдың кітабы туралы басқа жарнамалар 1913 жылы жарияланбады. Ұзақ үзілістің себебі белгісіз: кітаптың барлық данасы тез сатылып кетті ме әлде жарнамаланған кітап Баисовтың дүкеніне жетпеді ме?

Тек қана 1914 жылдың 23 қаңтарында (47-саны), Байтұрсынов Абайдың өлеңдерінің ретсіз бунақтарын түзетуді ұсынғаннан екі айдан кейін, газет «Абайдың өлеңдері келді» деп хабарлады. Қазақ редакциясы 75 тыйын тұратын жаңа кітапті 1914 жылдың жазында тағы да 4 рет жарнамалады (72,74,76 және 77 сандарында). 1915 жылдың 5 наурызында (109-саны) редакторлар кітаптың ешбір данасы қалмағанын хабарлайды. Кітапты қайта басып шығару мүмкіндігі туралы еш сөз айтылмаған. Газеттің редакциясына 1914 жылдың қаңтарында түскен Абай жинағы 1909 жылғы басылымымен бірдей ме және 1913 жылы сатылымда болған сол басылым ба? 1914 жылғы басылымның ешбір данасы қалмаса және кітапханалардан 1909 жылғы басылым ретінде ұсынылған кітаптардың түпнұсқалығы форензика көмегімен тексерілмесе, бұл сұраққа жауап беру мүмкін емес.

Дегенмен, 1913 жылдың қарашасы мен 1914 жылдың қаңтары аралығында Байтұрсынов Бөкейхановты 1914 жылы жаңа басылымы үшін Абайдың кейбір өлеңдерін өңдеуге көндірген болуы керек. Бұның айғағын басқа тарихи дереккөзден табуға болады: 1889 жылы Дала Уалаятының Газетінде анонимді түрде жарық көрген өлеңдер мен сол өлеңдердің 20 ғасырдың бірінші онжылдығында «Абайдың» атынан ұсынылған нұсқаларында айырмашылық бар.

Мысалы, қазір «Болыс болдым мінеки» деген атаумен белгілі өлең 20 ғасырда қайта шыққанда, оның 1889 жылғы нұсқасына Байтұрсынов 1913 жылғы мақаласында ұсынған стилистикалық өзгерістер енгізілгенін көреміз. 1889 жылғы нұсқасы үшінші жақтан жазылған және бунақ өлшемдері шалағайлау екені рас. [114] 1914 жылдың 31 қаңтарында Бөкейханов осы өлеңді дәйексөз ретінде қолданғанда (1914 жылы Абайдың өлеңдер жинағы басылып шыққаннан кейін бір аптадан кейін), бунақ ретінің Байтұрсынов қалағандай, төрт буынды бунақ соңынан үш буынды бунақ қуалап өзгеріп кеткенін байқаймыз. [115] Өзгертілген нұсқасының ішкі-сыртқы ырғағын жетілдіру үшін, өлең енді бірінші жақтан баяндалып, ұйқасы одан сайын ажарлана түскен. Осы стилистикалық өзгерістерді енгізген Байтұрсыновтың өзі ме әлде оның кеңесімен Бөкейхановтың өзі өзгертті ме – біз оның анығына ешқашан жете алмаймыз. Бұны растайтын айғақтар әлдеқашан құртылған болар. Анығы – Байтұрсыновтың ақындыққа қатысты эстетикалық көзқарасының «Болыс болдым мінеки» өлеңінің 1914 жылғы нұсқасына әсері еткені.

Бұл болжам кеңес ғалымдары мен насихатшылары құрастырған ресми нұсқаға қарама қайшы: Абайдың өлеңдері 20 ғасырдың басында Бөкейханов, Байтұрсынов және Дулатов үшеуінің тығыз ынтымақтастығының нәтижесінде өзгеріске ұшырады. Әрине олардың арасындағы шығармашылық бірлестік 1903 жылдан басталып, Қазақ газетін шығару үшін күш біріктіргеннен соң одан сайын күшейе түсті. Абайдың өлеңдер жинағының 1909 жылғы және 1914 жылғы басылымдарының мазмұны туралы жайлы ақпарат өте аз болғандықтан, қандай өзгерістің қай кезде жасалғанын анықтау мүмкін емес. Дегенмен, «Болыс болдым мінеки» өлеңінің 1914 жылғы басылымда шыққан нұсқасы жайында екі фактіні сеніммен айта аламыз. Біріншіден, 1914 жылы шыққан өлеңнің нұсқасы стилистикалық жағынан 1889 жылы шыққан бастапқы нұсқасынан мүлдем өзгеше. Екіншіден, бұл өзгерістер Байтұрсыновтың ұсынысына сай жасалғаны анық.

«Абай» жобасында Қазақтың ең жас редакторы Дулатовтың да үлесі болуы ықтимал. Мысалы, қазір Абайдың канондық өлеңдерінің бірі болып саналатын «Интернатта оқып жүр» атты өлеңіне қатысты біраз сұрақ туындайды. Алғашқы рет 1905 жылы Абайдың қазанамасында бір айтылып, 1912 жылы Айқаптағы бір мақалада қысқаша аталып өткенімен, Омбыдағы орыс-қазақ гимназиясындағы 2 қазақ баланың арамзалығы жайлы мақаласында осы өлеңді толығымен беріп, өлеңге алғаш назар аудартқан Дулатов болатын. [116] Аздаған стилистикалық талдау осы өлеңнің сарыны Абайдың басқа өлеңдерінен әлдеқайда ашулы екенін аңғартады. Абайдың өлеңдеріне тән сабырлы және көрегендік сарын осы өлеңде байқалмайды. Мысалы, Дулатовтың тік мінезі мен аштылау тіліне қатысты егде оқырмандар сын айтқанын байқаймыз. [117] Оған қоса, бұл өлеңде орыс сөздері мен сөз тіркестері өте көп қолданылған. Бұл, әрине, 19 ғасырдан гөрі 20 ғасыр қазағына тән стилистикалық ерекшелік. Байтұрсынов секілді, тіл тазалығына мән берген Бөкейханов та 19 ғасырда орыс сөзін көп қолданбаса керек. «Интернатта оқып жүр» өлеңінің авторы Бөкейханов емес, Дулатов сияқты жасырақ біреу болуы әбден мүмкін.

Осыдан шығатын күрделі сурет мынандай: «Абай» бейнесін кімнің жасағаны және 20 ғасырдың бірінші онжылдығында кімнің дәріптегені белгілі болғанымен, «Абайдың» канонына Бөкейхановтан басқа авторлардың шығармалары кірген сияқты. Мысалы, Жүсіп Көпейұлының 10 шақты өлеңі «Абай» канонына абайсызда "кіріп кеткені" қазіргі әдеби дереккөздерде «Көпейұлы Абайдың өлеңдерін жинап таратқан» деп ұсынылады.

«Абайдың» 20 ғасырдағы генезисі анық. Біріншіден, қазіргі «Абайдың» канонының үлкен бөлігі болып табылатын орыс классикалық әдебиетінің аудармалары мен орыс өлеңдерінің қазақша тәржімесінің авторлығына ең ықтимал үміткерлер – Қазақтың үш редакторы. «Абай» канонында Иван Крылов мысалдарының еркін аударылған он бес шақты нұсқасы, Пушкиннің «Евгений Онегин» өлең-романынан алынған сегіз өлең, және Михаил Лермонтовтың отыздан аса лирикалық өлеңдерінің еркін аудармасы не қайта жазылған нұсқалары бар. 1951 жылы өзге әріптестеріне қарағанда Абайдың өлеңдерін тереңірек зерттеген Зәки Ахметов Абай канонындағы «Лермонтовтан шабыт алған өлең саны біз ойлағаннан әлдеқайда көбірек» екенін айтқан болатын. [118] Осы аудармалар мен тәржімелердің авторы кім? Ресми өмірбаянында (1905 жылы Бөкейханов көрсеткендей) орыс тілін шіркеу мектебінен үш ай ғана оқыған 19-ғасырдағы қазақ көшпендісі аударды деген шындыққа жанаса ма?

Сол заманда мұндай көркем туындыларды дүниеге әкелу қолынан келетіндер – орта білімді арнайы орыс-қазақ мектебінен алып, оқуын орыс тілінде жалғастырған, қалада тұрған – Бөкейханов, Байтұрсынов және Дулатов секілді жоғары білімді адамдар. Қазақтың үш редакторы да орыс әдебиетін сүйіп оқып, кітап және газеттерге Крылов пен Лермонтов аудармаларын жариялауға белсенді араласты. 1894 және 1900 жылдары – Байтұрсыновтан жеті жас, Дулатовтан он тоғыз жас үлкен Бөкейханов Крыловтың бір мысалын және Лев Толстойдың бір әңгімесінің аудармасын жариялағанға ұқсайды. [119] Бөкейхановтың тәлімгерлігінің аясында оның жас әріптестері де орыс әдебиетінен аударма жасай бастады. 1909 жылы Байтұрсынов Крыловтың мысалдарын «Қырық Мысал» деген атаумен шығарды. 1913-14 жылдары Дулатов Айқап және Қазақ беттерінен Лермонтовтың өлеңдерінің аудармасын жариялады. [120] Абайдың қолымен жазылған өлеңдер қолжазбасының 1903 жылы-ақ Бөкейхановтың қолында болғаны және оның сол сәттен бастап екі әріптесімен бірігіп, Абайдың шығармашылығын кем дегенде 2 онжылдық дәріптегенін ескерсек, Абайдың канонына кірген көптеген орыс өлеңдерінің авторлары осы адамдар деп болжамдауға негіз бар екенін көреміз.

Орыс мәдениеті Абайдың көркем туындыларына ғана емес, әндеріне де зор әсерін тигізді. 1951 жылы шыққан зерттеуінде Зәки Ахметов Абайдың кем дегенде екі өлеңінің атақты орыс әндеріне негізделгенін айтты: Антон Рубинштейннің «Разбитое Сердце» атты романсы мен Михаил Глинканың Дельвигтің сөзіне жазған «Не осенний частый дождичек» атты әні. [121] Орыс романстарының әсері туралы 1925 жылы орыстың музыкатанушысы Александр Затаевич те айтқан болатын. Біреуін Аймауытовтан, қалғанын Бөкейхановтан болса керек, Затаевич Абайдың үш әнін жазып алған еді: «Татьянаның қырдағы әні», «Қор болды жаным» және атауы жоқ тағы бір ән. Қазақ халық әндерінің өзіндік ерекшеліктерін аса жоғары бағалаған Затаевич Абайдың өлеңдерін «сапасы төмендеу дилетант орыс романстарына еліктеп жазылған» деп, аса әсерлене қоймаған. [122]

Затаевичтің Абайдың әндеріне қатысты бағасы әділ ме әлде жоқ па – бұл, әрине, басқа мәселе. Дегенмен, оның Абайдың әндерінің орыс әндеріне негізделгені жайындағы кәсіби көзқарасы орынды. Себебі, бұл әндердің авторы көшпенді қазақ емес, орыстанған, қала қазағы, яғни, орыс ән өнерінен гөрі қазақ ән өнерін жоғары деңгейде меңгерген Байтұрсыновтан гөрі, Бөкейханов сияқты біреудің жазғанын дәлелдейді. Омбыда ұзақ жыл тұрып, орыстармен жақын араласқан Бөкейханов концертке бару мәдениетін жоғары бағалап, батыс музыкасы жайында тереңнен ойланғанына да айғақ бар: Бөкейханов 1914 жылы Қазақ газетінен музыка тақырыбында (Арыс-ұлы деген лақап атпен) «Ән, музыка және оның құралдары» атты көлемді мақаласын жариялады. [123] Оған қоса, Бөкейхановтың музыка жайындағы мақаласынан оны Абайдың әндерінің сазгері ғана емес, бірақ өлеңдерінің авторы екенін меңзейтін тағы бір айғақ байқаймыз. Мысалы, оның осы мақаладағы «жаңа туған бала жылау әні, солқылдау әнімен дүнияға амандасады», «адам жан шығар алдында арпалысып «а-а-а» деп ән салып дүниемен қоштасады» сияқты бейнелері мен Абайдың «Туғанда дүние есігін ашады өлең, өлеңмен жер қойнына кірер денеңі» бірдей. Абайдың өлеңін оқып шабыттанғаны соншалық, Бөкейханов сол бейнені санасыз түрде қайталады ма? Бөкейхановтың 1889 жылы Абайдың алғашқы өлеңі жарияланған кезден бастап оның шығармашылығына жақын араласуын ескерсек, жағдайдың қарама-қарсы болуы да мүмкін: Бөкейханов көп жылдар бұрынғы өлеңдеріндегі өзі сомдаған бейнені (саналы не санасыз түрде) қайталап отырса керек.

«Абай» бейнесінің сомдалуының тағы бір тұсы бар. 1917 жылы Қазақ газеті жабылып қалғаннан кейін, «Абай» шығармаларын дәріптеу 1918 жылы «Абай» журналының құрылуымен жаңа кезеңге өтті. Бұл журнал 12 айлық өмірінде Алаш Орданы ашық түрде қолдай отырып, «Уақ» ұйымының қаржылай көмегімен шықты. Журналдың алғысөзінде журналды 5-6 азаматтың жасырын басқарғаны айтылса да, 12 санында да ресми редактор ретінде Жүсіпбек Аймауытовтың аты-жөні ғана көрсетілген. «Абай» генезисінің жаңа кезеңінде негізгі назар Абайдың өлеңдерінен оның прозалық мәтіндеріне көшті. Бөкейханов, Байтұрсынов және Дулатов мақалаларында Абайды проза жазушысы деп емес, әрдайым көреген ақын және терең ойшыл деп көрсеткен еді. Абайдың репертуарына жаңа жанр қосу Қазақтың редакторларының емес, бірақ басқа біреудің, мүмкін, Аймауытовтың идеясы болуы мүмкін. Абайдың жазушылығы туралы идея Абай журналынан бірнеше ай бұрын, Сары Арқа газетінде пайда болды. 1917 жылдың 14 қыркүйегінде Сары Арқада «Абай сөзі» деген мәтін басылды, бірақ дереккөзі көрсетілмеген. [124] 1933 жылы Кеңес үкіметі Абайдың өлеңдерін ғана емес, бірақ «Қара Сөздер» атауымен проза мәтіндерін де басып шығарғанда, осы мәтін Абайдың канонына ресми түрде «Алтыншы сөз» болып енді.

1917 жылы Сары Арқада таныстырылған жанрмен келесі жылы «Абай» журналы тағы 5 проза мәтінін жариялайды. 1933 жылы осы бес мәтін де Абайдың канонына кірді. Журналдың 1санында «Қуаныш пен Жұбаныш» атауымен «Абай сөзі» рубрикасынан жарық көрген мәтін кейіннен «Жиырма үшінші сөзге» айналды. Журналдың 5 санындағы атаусыз «Абай сөзі» «Қырықыншы сөзге» айналды. 7 санында басылып шыққан «Мақал туралы» атты мәтін Абай канонына екі мәтін болып енді: «Он тоғызыншы сөз» және «Жиырма тоғызыншы сөз». Журналдың 11 санындағы «Қайрат, ақыл, жүрек» атты («Абай сөзі» рубрикасында) прозалық мәтін кейіннен «Он жетінші сөзге» айналды. Және ең соңғысы – журналдың 12 санындағы «Ақылды мен ақылсыздың парығы» атты («Абай сөзі» рубрикасында) прозалы мәтін кейіннен «Он бесінші сөзге» айналды.

Егер осы мәтіндерді Бөкейханов, Байтұрсынов немесе Дулатов жазған болса, олар оны ертеректе сілтеме ретінде қолданып, талқылап немесе жариялаушы еді. Бұл сөздердің авторы журналдың редакторлық ұжымының мүшесі болған дарынды жас эссеистердің біреуі, атап айтқанда, Аймауытов немесе Әуезовтің бірі болуы ықтимал. Әуезов журналға көп тақырыптар бойынша жазса да, Абай жайлы ешнәрсе жазбаған. Шындығында, 1917 жылы «Сары Арқада» шыққан Абайдың балалары туралы сатираға ұқсас хабарда Әуезовтың аты аталса да, ол 1930 жылдары кеңес үкіметінің кітап жобасының жетекші редакторларының біріне айналған уақытқа дейін, Абай туралы ешнәрсе жазбаған. Тағы бір маңызды дерек - Әуезов бұл журналда псевдоним қолданбаған, ол әрқашан «Мұхтар» немесе «Мұхтар Әуезұлы» деп қол қойды.

Ал Аймауытов журналдың бірінші санының бірінші бетінде «ойшыл және ағартушы Абайға» деген үлкен құрметін жеткізеді. Оған қоса, дәл осы санында Аймауытовтың өз атынан шыққан «Байлық, кедейлік» атты мақала – 1933 жылы Абайдың канонына кірген «Жиырма сегізінші сөздің» прототипі. Осы мәтіндерге стилистикалық және пәлсапалық тұрғыдан қарасақ, журналдың 10 санынан анонимді түрде шыққан «Қайрат туралы» атты мәтіннің авторы Аймауытов болуы әбден мүмкін. Осы мәтін 1933 жылы Абайдың канонына «Он төртінші сөз» болып енген. Аймауытов мәтіндерінің кейбір тұстары сол кездегі қазақ мәдениетіне әлеуметтік және этикалық сыни көзқараста болғанымен, олар мұсылмандыққа, байлыққа және көшпенділікке қарсы емес. Бұл мәтіндердің мазмұны 1933 жылы кеңес үкіметі Абайды «социалист» ойшыл деп ұсынғанда Абайдың канонына жаңадан қосылған ондаған прозалық мәтіндерден мүлдем өзгеше.

Саяси жағдайларға байланысты болар, журналдың көптеген тілшілері Бөкейхановтың ізімен лақап ат қолданды. «Абай» журналында қолданылған ең маңызды лақап аттар –«Ақылбай Абай-ұлы» және «Мағауия Абай баласы» болса керек. Олар журналдың 4, 5, 6, 8 және 10 сандарынан жарық көрген екі ұзақ поэманың авторы. Кеңес дәуірінен бері осы екі лақап ат қате түсінікке ұшырап, шын болған адамдардың есімі, дәлірек айтқанда, «Абай Құнанбайдың ұлдары» деп айтылып келеді. Олардың біреуі 1905 жылғы Бөкейхановтың қазанамасына сәйкес, әкесінің өлімінен 40 күн бұрын, 1904 жылдың мамыр айында қайтыс болды делінеді. Өмірбаянын жазған Бөкейханов «ақын» деп анықтамаған адамның өлімінен он төрт жылдан кейін ұзақ әлі мүлдем жаңаша жазылған поэмасының жарық көруі тіптен мүмкін емес нәрсе. «Абай» журналының кез келген оқырманы «Ақылбай Абай-ұлы» мен «Мағауия Абай-баласы» деген есімдерді мүлдем басқаша оқиды: бұлардың символикалық лақап есімдер екені айдан анық. Бұл өлеңдерді жазған кім болса да, бұл есімдер шын адам есімдері емес – «Абайдың» мұрасын жалғастырған жаңа буын жазушыларының, Абайдың «интеллектуалдық балаларына» меңзеген лақап есімдер. Бұл поэмалардың авторы - 11 санында «Мағжан» деп қол қойған Мағжан Жұмабаев болуы да мүмкін, себебі «Мағжан» деген ат - Мағауияның қысқартылған түрі.

«Абай» журналының қып-қысқа тарихы қазақ жазушылығының соңғы он жылдықта едәуір дамығанын айғақтайды. Бұл – қазақтың бай ауыз әдебиетінен жазба әдебиетін қалыптастырған Әлихан Бөкейханов пен Жүсіп Көпей-ұлы сияқты жазушылар көптеген жылдар бұрын бастаған мәдени қозғалыстың шырқау шегі еді. Ақындар мен жазушылардың жаңа буыны олардың үмітін ақтады: Байтұрсынов, Дулатов, Жұмабаев, Аймауытов, Майлин және Әуезов – қазақ әдебиетінің үркеріндей жарқыраған «Абайдың» нағыз мирасқорлары, «Абай мектебінің» нағыз шәкірттері еді. Осыдан кейінгі жылдары орын алған саяси оқиғалар мен оның салдары – аталған кейіпкерлердің ешқайсысының түсіне де кірмеген тосын жағдайлар еді. Не Бөкейханов, не Аймауытов, не басқалары Империя аймағында қазақ автономиясын сақтап қалып, бірегей ұлт құру күресінің үлкен бөлігі болған – «Абай» аватарының аясында жазған өлеңдері мен мәтіндерінің бірер жылдан кейін қандай күйге түсетінін болжап-біле алған жоқ.

VII. Кеңес Одағы

1933 жылы Кеңес үкіметі әртүрлі бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланып, Абайды орыс тілі мен мәдениетіне бет алған ағартушы, ойшыл ақын ретінде дәріптеу науқанын бастады. Осы науқанның басты құралы – жаңадан құрылған мемлекеттік «Қазақстан Баспасы» 6000 данамен басып шығарған «Абай Құнанбай-ұлы. Шығармаларының толық жинағы» атты кітабы еді. Баспахананың өкілі Таир Жароков кітаптың алғысөзінде бұл хабарды былай жеткізді: «Бұрын-соңды жалпы қазақ әдебиетінің тарихында, қала берді қазақ баспасының өмірінде бұл сияқты көркем шығармалар жазып жүрген ақын, жазушы, сыншыларымыздың толық жинағы басылған жоқ. Мұның себебі өзімізге мәлім: Өктәбр төңкерісіне шейінгі Ресей патшалығының отаршылдық қолтығында қысылып-езіліп келген қазақ елінің өз тізгіні өзінде болмай өз алдына ерікті ел болмағаны бір болса, екіншіден өзінің әдебиет көркем өнер музикелерін тілдерін өсіруге шаруашылық экономикесінің, мәдениетінің қабындап өсе алмай артта қалғандығымен байланысты». [125]

Ақын Абайдың өмірбаянынан еш хабары жоқ адам баспагердің осындай мәлімдемесінен кейін Абайдың кеңес жазушысы емес, 19-ғасырда өмір сүрген көшпенді қазақ екенін түсінер ме еді? Екіталай. Бұл мәлімдеме кеңестік насихатшылардың «Абайды» қандай ақын қылып көрсеткісі келгендерінің нақ көрінісі: олар Абайды тарихқа бағынбайтын, мәңгілік шындықты жырлаған, сондықтан ешқандай тарихи контекстке байланысы жоқ түптұлға (прототипикалық) кеңес жазушысы деп таныстырды. Баспагердің бұл жұмысы 70 жылдық өмірінің басынан бастап бүкіл күш-қуатын жалған үгіт-насихатқа салып, бұқаралық ақпарат құралдары және білім беру жүйесі арқылы кеңес азаматтарын миға қонбайтын дүниеге сендірген Кеңес Үкіметінің қолдауына ие болды. Кеңестік насихат жұмыстарының қаншалықты тиімді болғанын қазір де көріп отырмыз. Пост-кеңестік, Тәуелсіз Қазақстанның өзінде көпшілік қауым мүмкін емес нәрселерге әлі де сеніп келеді! Соның бірі – өзінің дәстүрлі өмір салтынан ешқашан бас тартпай-ақ, орыс тілін шіркеу мектебінен 3-ақ ай оқып, классикалық орыс әдебиетін жетік меңгеріп, соның арқасында формасы мен идеясы жаңашыл қазақ жазбаша әдебиетінің негізін салған – ақын «Абай».

Жароковтың мәлімдемесінен байқағанымыздай, кеңес билігінің үгіт-насихатының шектен шыққаны сонша, олар «Абайды» қазақ әдебиетінің алғашқы жазушысы ғана емес, жалғыз ақын-жазушысы деп соқты. Яғни, олардың «шындығы», 20-ғасырдың бірінші онжылдығында тәуелсіз қазақ әдебиетін қалыптастыруға, соның ішінде ақын және ойшыл «Абай» контентін сомдауда маңызды рөл атқарған адамдарды және олардың еңбегін біржолата ысырып қана қойған жоқ, түбегейлі жоққа шығарды. Бұл үрдіс 1933 жылы басталған еді.

Қазақ әдебиетінің өзгеше тарихынан хабары бар барлық ақын-жазушы, ғалымдарды жаппай қыра бастаған кеңес үкіметі 1933 жылы «Абайдың» тұтастай жаңа нұсқасын ұсынды. Жаңа нұсқаға алғаш рет Дала Уалаятының Газеті, Қазақ газетінен, Абай журналынан және ертеректегі кітаптардан (бірінші нұсқасы 1909 немесе 1913-14 жылдары және соңғы нұсқасы 1922 жылы Ташкенттен басылып шыққан) жарық көрген өлеңдер мен прозалық мәтіндер ғана еніп қойған жоқ.

1933 жылғы басылымға бұрындары еш жерде жарияланбаған шығармалар да кірді: бірнеше лирикалық өлең, «Әзім» және «Вадим» атты екі жаңа поэма. Бұл нұсқаға, сонымен қатар, 1939-40 жылдары «Абайдың өз қолымен жазылған» деп танылған «Бір аз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» атты тарихи мәтін де кірді. [126] Ең бастысы – 1933 жылғы кітаптан «Қара сөздер «Ғақлия» атауымен жарияланған 43 прозалық мәтін де ұсынды. Осы 43 мәтіннің жетеуі 1918 жылы Абай журналында әртүрлі авторлардың атынан басылып шыққан еді. Ал қалған 36 мәтіннің қайдан келгені белгісіз және кеңес ғалымдары ол мәтіндердің тарихын немесе аяқ астынан қайдан пайда болғанын түсіндіріп те жатпады.

Бүгінде бізге «Бірінші сөз» және «Қырық бесінші сөз» ретінде белгілі мәтіндер 1933 жылғы кітап жобасында болған жоқ. Кітап Екінші сөзден басталып, Қырық Төртінші өзбен аяқталды. Кеңес редакторлары алғашында Абайдың сөздерінің санын «қырық төрт» қылып, оқырмандарына білім, әдеп және этика туралы кеңес беретін 11-ғасырлық «Қабуснама» атты парсы мәтінінің баламасы ретінде көрсеткісі келгенге ұқсайды.

1945 жылға таман Абайдың сөздерінің саны 45-ке жетті. Ал 1939-40 жылғы басылымына Бірінші сөз қосылды. [127] (Кейбір ғалымдар Бірінші сөз 1916 жылы Орынбордан шыққан Абайдың таңдамалы өлеңдер жинағына енген дейді, алайда бұл кітап кітапханаларда жоқ). 1945 жылы Абайдың тағы басқа басылымында Отыз жетінші сөз екіге бөлініп, соның екінші бөлімі Қырық Бесінші сөзге айналады. [128] 1939-40 жылғы басылымына «жаңадан» табылып, «Абайдікі» деп танылған, бірақ екі кеңес сазгері «Латиф Хамиди жолдас пен Б.Г. Ерзакович жолдас» жазып алған он екі әннің музыкалық нотасы да кірді. [129]

Кеңес редакторларына «Абайдың» 1933 жылғы басылымына ғана емес, одан кейінгі басылымдарына да соншалықты көп өлең, мәтін қосып, оларды үздіксіз өзгертуге қалай рұқсат етілген? Ойға қонымды бір түсініктеме ғана бар: кеңес редакторларының біразы немесе біреуі сол мәтіндердің авторы болғандықтан, олар мәтіндерді өзгертуге еш қынжылмаса керек.

1933 жылғы басылым әлі күнге дейін қазақ әдебиетінің тарихындағы ең маңызды оқиға болып саналып келеді. Қазіргі зерттеушілердің көбінің айтуынша, 1933 жылғы кітап Абайдың өз елі – Қазақстанда шыққан ең бірінші басылым. Бұл сөз – қазіргі Қазақстанға тек қана Кеңес Одағы айқындаған шекаралық межемен қарағанда ғана рас болады. Себебі кеңес білімін алған бұл зерттеушілер Ресей Империясының көшпенділері «ұлттық шекараға» шектелмегенін мүлдем естен шығарып алған: көшпенді қазақтар қатаң шекара бақылауын орнатқан Сталиннің ұжымдастыру науқанына дейін, яғни, 1928-33 жылға дейін, Еуразияда еркін қозғалып жүрген еді. Кеңес Одағының ішкі шекараларды айқындап, ұлттарды республикаларға бөлу үрдісі тек қана 1936 жылы аяқталған еді. Қазақ ғалымдары 1933 жылғы басылымның қандай тарихи контексте басылып шыққанын талқылаудан әлі күнге дейін үзілді-кесілді бас тартса да, дәл сол тарихи контекст осы кітаптың кенеттен пайда болуының басты себебі болғаны – факт.

1933 жылы бұрынғы қазақ даласы жанталас үстінде еді. Сталиннің 1928-37 жылдар арасындағы ұжымдастыру науқаны қазақ даласына шексіз қасірет әкелді. Қазақтар мәжбүрлі ұжымдастыруға ғана емес, онымен қатар жүрген бірнеше қатыгез шараға тап болды: Сталиннің қазақтардың ауқатты және беделді ру басыларының көзін құртуға бағытталған бай-кулактарға қарсы науқаны мен Кеңес Одағындағы барлық діни сенімдерді жоюды көксеген 1932-37 жылдар арасындағы жаппай дінсіздендіру 5 жылдық жоспары қоса жүрді. Осы шаралардың салдарынан 1929-33 жылдары қазақ көшпенділерінің 40 пайызы аштан қырылды. Оған қоса, ру басылары, діни оқымыстылар, тәуелсіз зияткерлер, ақын-жазушылар мен ғалымдар сияқты кеңестік «модернизациялау» үрдісіне бөгет болатын тұлғалардың көзі басқа жолдармен құртылды. Орын алған жан түршігерлік оқиғаларды мемлекеттік баспасөз беттері жасырды, бірақ кеңестік насихат машинасының ішінде қызмет еткен орыс зиялылары шын мәнінде не болып жатқанын өте жақсы түсінді. 1933 жылдың қарашасында, сол кезде «Московский Комсомолец» газетінде жұмыс істеп жүрген орыс ақыны Осип Мандельштам өз күнделігінде мына сегіз жолды жазып кетіпті:

Ниеті пәк жастардың Әні бүгін қанішер, Әлдиге ұқсас ән-жырмен, «Байларды жой!» деп шақырды.

Өзім де жүрмін ыңылдап, Соған ұқсас бір жырды: Ауылдың байын әлдилеп, Кулактың пайын ән қылдым. [130]

Осип Мандельштам Орталық Азиядан 4000 шақырым қашықта болса да, ол онда қандай сұмдық жағдайлар орын алып жатқанынан хабардар болды, себебі ол кеңес баспасөзінің байларға, кулактарға, мұсылмандарға қарсы насихат жұмыстарына тікелей қатысқан еді. Кейіннен оның жұбайы Надежда Мандельштам естелігінде былай деп жазды: «Тұншықтырған заман одан баға беруін талап етті... осы сегіз жолдан оның бүкіл күйініші ерекше сезіледі». [131]

1933 жылғы Абайдың толық жинағы жарық көргенде, елдегі тарихи контекст осындай еді. Мемлекет қызметкерлері қазақ ашаршылығының тосын салдарымен – елді жаппай жайлаған босқындық және қала-далада қалған сансыз мүрделермен күресіп жатқан кезде, Кеңестік насихат машинасы қазақ халқының аман қалған 60 пайызын кеңес билігінің қол астындағы социалистік өмірге әзірлеумен әлек болып жатқан еді. 1933 жылы Абай басылымы – сол ірі насихат науқанының үлкен бір бөлігі. Ғасырдың бірінші онжылдығында қазақ ұлтшылдары таныстырған «Абайдың» бейнесі мен жазбалары енді мүлдем бөлек саяси хабар жеткізу мақсатында қолданылды. Бұны кітаптың атауынан-ақ көреміз: «Абай Құнанбайұлы: Шығармаларының толық жинағы». Оның «Ибраһим» атты мұсылман аты 1933,1934 және 1936 жылғы басылымдардан мүлдем алынып тасталды.

Абайды 1930 жылдары «ұлттық ақын» мәртебесіне көтеру туралы шешімді кім және қашан қабылдағаны әлі де болса зерттеуді қажет ететін сұрақтар. Қолдағы ақпаратқа сүйенсек, Абайдың өлеңдері 1927-28 жылдар аралығында Қазақ АССР халық ағарту комиссариаты басып шығаруы тиіс әдеби кітаптардың тізімінде екен. [132] Абайдың өлеңдерінің сол кезде неге шықпағаны қосымша зерттеуді қажет ететін тағы бір сұрақ. Сұрақтың жауабы мұнда болуы да мүмкін: Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып Дулатов Қазақстанның халық ағарту комиссариатының академиялық орталығында қызмет еткен уақытында «Абайды» дәріптеу жұмысын жалғастырып бақты. Бірақ 1928-29 жылдарға қарай, Байтұрсынов пен Дулатов өздерінің белсенді әріптесі Жүсіпбек Аймауытов тәрізді, «халық жауы» атанып, қамауға алынды. 1927 жылға қарай «Абайдың» соны бейнесін сомдаушы Әлихан Бөкейханов КСРО халықтарының орталық баспаханасының қазақ бөліміндегі редакторлық қызметінен босатылып, Мәскеудегі шағын пәтерде үй-қамаққа жабылды. Басқаша айтқанда, «Абайды» алғашқы боп дәріптеушілердің ешқайсысы оны Қазақстанның «ұлттық» ақынына айналдыру жобасына қатыспағаны анық.

1933 жылғы кітап жобасының редакторлық алқасы үш жазушыдан тұрды. Шағын алғысөзін жазған сол кезде «Қазақстан Баспасында» жұмыс істеген, бірақ біраз уақыттан кейін бүкіл КСРО-ның «ұлттық ақынына» айналған Жамбыл Жабаевтың жеке хатшысы болған Жароков жазған болатын. 60 беттік ұзақ кіріспесін жазған Ілияс Жансүгіров еді. Ол кезде Жансүгіров ҚССР-ның алғашқы жазушылар одағын құру комитетінің мүшесі болатын, кейіннен ол одақтың бірінші төрағасы болып тағайындалды (1937 жылы қызметін түсіп, өлім жазасына кесілгенге дейін сонда қызмет етті). Жансүгіровтың есімі 1933 жылғы басылымның бірінші бетінде көрсетілді, бірақ оның есімі осы басылымның бас редакторы болған адамның есімінен әлдеқайда кішкентай әріптермен жазылған. Бұл басылымның бас редакторы – Мұхтар Әуезов болатын. Титулдық бет бойынша, Әуезов бұл басылымның «құрастырушысы» ғана, бірақ шындығында Әуезовтың үлесі біз ойлағаннан әлдеқайда үлкенірек болуы мүмкін. Ресми түрде Әуезов Абайдың еңбектерін реттеп, өмірбаянын жазып (Бөкейханов жазған 1905 жылғы қазанама негізінде) және «1924 жылы жазып алдым» деп мәлімделген «Абай туралы Көкпай ақсақал мен баласы Тұрағұлдың естеліктері» (воспоменания) атты мәтінді қосқан. (Бірақ, өмірбаяны бойынша, Әуезов 1932 жылға дейін 2,5 жыл қамауда болған еді).

Десек те, басылымның күтпеген жерден көлемді болып шыға келуі көп күдік тудырады: Біршама жаңа өлеңдерді, соны ішінде Абайдың баласы «Әбдірахманға» арналған алты өлеңді жазған кім? «Әзім» және «Вадим» атты екі поэманың авторы кім? Ал жаңадан қосылған отыз алты прозалық мәтіндер қайдан келді? Әуезовтың талантты проза жазушысы екенін ескерсек, оның осы отыз алты прозалық мәтіндердің жазылуына қатысы болуы мүмкін бе? Сайып келгенде, Әуезов арап қарпін білген және оның Қазақ, Дала Уалаятының газеті және Абай журналында шыққан мәтіндерді оқитын мүмкіндігі болды. Оған қоса, ол 1917 жылдан бері (Сары Арқа газетінде шыққан Абай туралы сатиралық жазбада аты аталғалы) Абайды дәріптеушілер мен Абай еңбектерінің ықтимал авторларын таныды. [133]

Осы жаңа өлеңдердің жазылуына дарынды ақын және белсенді проза жазушысы Бөкейхановтың өзінің қатысы болуы мүмкін бе? Бөкейхановтың архиві жойылған болар, ал Әуезовтың әдеби архивінің біраз бөлігі 2018 жылы тағы 75 жылға жабылғанын ескерсек, бұл сұрақтардың жауабын жақын арада таппаймыз деген ой келеді. [134] Және бұл сұрақтардың жауабын табу үшін, осы екі адамның (бір-бірін 1918 жылдан бері таныған) 1933 жылға дейінгі бірер жыл өміріне ден қою керек.

Бөкейханов сияқты емес, Әуезов 1930-жылдардағы Сталиннің Ұлы Террорынан аман қалды. Алайда, Әуезовтың 1940 жылдардағы жазбаларынан оның «Абайдың» кеңестік нұсқасын сомдаудағы өз рөліне аса разы емес екенін байқауға болады. 1940 жылы Әуезов: «Абай жайын зерттеуді тараң түсініп жүрміз»,- деді. «Абай жайын зерттеушілерге өзгеше бағалы, өзі соны және үлкен ғылымдық, тарихтық қасиеті зор бір алуан істер бар. Ол – Абайдың дәуірін танытатын мағлұматтар. Бұған үлкен де, ұсақ та нәрселер кіреді. Бірақ бәрі-бәрі Абай өлеңдерінің ішіндегі көп-көп өзгеше жолдардың сырын, нәрін, мәні-жөнін танытады»,- [135] деген еді. Одан кейінгі жылдары Әуезов «Абай жолы» романын жазуға бет бұрды. Әуезов бұл туындысын «көркем әдебиет туындысы» деп жарияласа да, Сталин заманының үгіт-насихатшылар оны фактіге негізделген өмірбаян ретінде көрсетуден тайынбады және осы қате түсінік әлі күнге дейін жалғасып келеді.

1933 жылғы басылымдағы феодалдық мәдениет өкілі Абайдың социалистік ақындығына оқырманды сендірудің ауыр жүгі Жансүгіровтың мойнына жүктелді. Өзінің шұбалаңқы 64 бет кіріспесінде, Жансүгіров егер Абайдың жазбаларын «Маркстік-Лениндік диалектикаға» сай талдасақ, оның өлеңдерінің феодалдық мәдениеттен шыққан жазушыға тән қарама-қайшылықтарын көруге болады, бірақ Абай сол қоғамға ашуы мен қарсылығын білдіргендіктен (ақсүйектерден шыққан Лев Толстой секілді), оны «таптар күресінің» қажеттігіне сенетін ақын екенін көреміз деп түсіндірді. [136] Жансүгіров келесі елу жылда кеңестік насихат жоспарында үстем болған басты мәлімдемені қайталай берді: Абайдың пәлсапасының көрегенділігі – оның өз мәдениетінің (феодалдық, көшпенді, қазақ) қатыгез сыншысы бола білгенінде.

Абайдың кейбір өлеңдерінде кеңестік дәуірдің идеологиялық мүддесі анығырақ көрсетілген. Мысалы, 1933 жылғы басылымға «Жаз» деген атаумен енген, бірақ 1889 жылы Дала Уалаятының Газетінде анонимді түрде жарық көрген өлеңнің мазмұны кеңес идеологиясына сай өзгертілген. Бұл өлең 1922 жылы Байтұрсыновтар Ташкенттен шығарған Абайдың толық жазбаларының жинағына кірмеген сияқты. Ал өлеңнің 1933 жылғы нұсқасында 1889 жылғы түпнұсқасында жоқ әлеуметтік сын элементтері байқалады. Егер өлеңнің 1889 жылғы нұсқасы жазғы ауылдың жайбарақат бірлігін көрсетсе, 1933 жылғы нұсқасында тапқа жіктелген қоғам мен кедейлік көзге түседі: жалшы, малшылар, жылқышылар, ет сұраған бала, байға жалтақтаған қарт.

«Вадим» сияқты жаңа поэма да кеңес үкіметінің идеологиялық мүддесі үшін енгізілген. Поэма желісі Михаил Лермонтовтың аяқталмаған романына негізделсе де, идеологиялық тұрғыдан 1773-75 жылдардағы Емельян Пугачев басқарған орыс шаруаларының жер иеленушілерге қарсы көтерілісінің кеңес насихатшылары құрған мифологиясына сай. Патша режимі Пугачевті қылмыскер және қаныпезер деп жазғырса, кеңес насихатшылары оны 1928 жылы «ұлт батыры» статусына көтерді. Пугачевтің бейнесі 1928 жылдан бастап кітаптар мен фильмдерде («Дочь Капитана» фильмінің бас кейіпкері болды) жағымды кейіпкер ретінде дәріптеле бастады. 19 ғасырда өмір сүрген көшпенді қазақ таптар күресіне қызығушылық танытып, 18-ғасырдағы орыс шаруалары мен олардың жер иеленушілерінің арасындағы әлеуметтік шиеленіске негізделген поэма жазды дегенге кім сенеді?! Мысалы, Лермонтов Пугачев жайлы сол көтерілісте туыстары қаза болған әжесінен естіп жазған еді.

1933 жылғы кітап жобасының идеологиялық мазмұны әсіресе 1933 жылға дейін жарық көрмеген «Қара Сөздерден» көрініс тапты. Қырық үш прозалық мәтіннің басты мақсаты – қазақ оқырмандарына ата-бабаларының «артта қалған мәдениетін» аңсап, кеңес үкіметінің ұжымдастыру саясатына қарсылық көрсету жөн емес екенін жеткізу болды.

Бұл мақсатқа жету үшін, 1933 жылғы басылымның авторлары мен редакторлары қазақтардың денсаулық, байлық және жалпы тіршілік көзі – малды ең жағымсыз сөз ретінде қолданды. Осылайша, Абай шығармаларының 1933 жылғы кеңестік басылымы мал сөзін жағымсыз да сүйкімсіз қылып таныстырған ең алғашқы және аса ықпалды кітапқа айналды. Кітаптағы прозалық мәтіндер мал сөзіне барынша шабуыл жасап бақты. Әсіресе үшінші, бесінші, алтыншы, он бірінші, отыз үшінші және қырық төртінші сөздерден мал, мал таппақты маңызды деп санаған қазақтар «жалқау», «талапсыз», «өнерсіз», «қаскүнем», «надан», «қайратсыз» деп суреттелді.

Ресми өмірбаянында өз жанұясы мен ата-бабаларының дәстүрлі өмір салтына адал болған көшпенді қазақ өз халқы жайында осыншалық сыни көзқараста бола ма деген сұраққа жауап беру қабілетінен біз 70 жылғы үгіт-насихат нәтижесінде баяғыда айырылғанбыз. Мұндай еш негізі жоқ сынды көшпенділікке қарсы үгіт-насихат әзірлеу тапсырылған идеологтар ғана жаза алатынын кеңес заманында туып-өскен қазақтың санасына жеткізу – мүмкін емес дүние! Орталық Азия көшпенділердің өмір салтын ұзақ жылдар зерттеген антрополог Джек Уезерфорд бір сөзінде көшпенділердің «жалқау», «талапсыз» болуға ешқандай мүмкіндігі жоқ екенін былай деп суреттеді: «Қыр баласы күн көруге және күнделікті өмірі үшін аса маңызды шешімдерді күнделікті қабылдауға жастайынан машықтанады. Таң ата малшы герден (киіз үйден) шығып, айналасына көз жіберіп, бүгінгі жолын өткен аптадағы жаңбырға, кешегі желге, бүгінгі күннің күйіне немесе келесі аптада малын айдап жүретін бағытқа сай таңдайды. Жайылым іздеу – әр күннің шаруасы, бірақ оны табудың әр алуан жолын іздеу қажет. Егер жаңбыр жаумаса, малшы жаңбыр жауатын жерді өзі табады; егер шөп өспесе, малшы шөп өсетін жерді өзі табады. Малшы әрекет етпей, бір жерде отыра алмайды. Ол жолын күн сайын, тіпті әр сәт сайын таңдауға мәжбүр». [137]

Шындығына, 1933 жылғы басылымның редакторлары өздерінің идеологиялық мақсаттарын бүркемелеуге тырысқан да жоқ. Осы басылымдағы Екінші сөзде көшпенді қазақтар басқалардан «төмен» деп суреттелді: «Ноғайға қарасам, солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды. Еңбек қылып, мал табудың да жөнін солар біледі, салтанат, әсем де соларда. Орысқа айтар сөз де жоқ, біз құлы, күңі құрлы да жоқпыз». Бұл сөздерден көшпенділікке қарсы үгіт-насихат жұмысының үлкен бір бөлігі – қазақтарды өздерінің ата-бабаларының салт-дәстүріне арландыру, намыстандыру болғаны байқалады.

Тіпті еш зиянсыз дәстүрлі спорт ойындары (күрес, құс салу, ит қосу) туралы Жиырма Алтыншы сөздің де мақсаты – қазақтарды ұялту. Бұл сөзінде ел ақылшысы «Абай» бұл ойындар қазақтарға ойын-сауық рахатын емес, қазақтарға «біреуді ызаландыру», біреуге «мақтану» рахатын береді дейді. Ол аздай, үгіт-насихатшылар «Абайға» бұрынғы қазақ пен бүгінгі қазақтың бәрін сынатып, «қазақтың қазақтан басқа жауы жоқ» дегізді. Осының әр қазақ кәміл сенетін қағида болып кеткені рас па? Рас.

Дегенмен, «Қара Сөздердегі» мәтіндердің барлығы бұндай аяусыз сын емес. Мысалы, отыз сегізінші сөз басқа мәтіндерден діни мазмұнымен ғана емес, сондай-ақ, көлемімен және мүлдем өзгеше сарынымен ерекшеленеді. Бұл сөздің авторы оқырмандарын асқан ізеттілікпен «перзентлерім» деп атайды. Мұнда басқа мәтіндердегі, мысалы, 2, 3 және 26 сөздердегі шыдамсыздық мен қарадай түңілу белгілері жоқ. Автор бір топты сынаса да, ашуланып ұрыспай, жайлап қана әжуалайды. Оның сынап отырған тобы да басқа: аңқау қазақтарды арбауына түсірген дүмше молдалар. Мәтіндегі арнайы түсініктемені қажет ететін жүзден аса арап сөздері, автордың сабырлы да байсалды үні осы мәтіннің авторы молда болуы ықтимал екенін меңзейді.

«Қара сөздердің» стильдік әр алуандығы – мәтіндердің авторлары әртүрлі адамдар болғанын көрсетеді. Мәселен, Он Тоғызыншы және Жиырма Тоғызыншы сөздердің авторы Аймауытов деуге болады. Себебі осы екі прозалық мәтін 1918 жылы «Абай» журналынан жарық көрген қазақ мәтелдері, соның ішінде мал туралы да әлеуметтік және философиялық ойлар ұсынылған «Мақал туралы» деген мақаланың көшірмесі. Бұл мақала стилі жағынан Аймауытовтың «Байлық, кедейлік» мақаласымен үндес. Керісінше, Бесінші және Алтыншы сөздер «Мақал туралы» атты мақалаға негізделсе де, басқа автордың қатқыл үні басым: оның мақсаты – қазақтарды мал, мал табудан басқа ешнәрсеге қам жемейді деп сынау.

Осылайша, «Абай» Сталиннің Социалистік Қазақстанына көшпенді қазақтардың қатал сыншысы, орыс мәдениетін дәріптеуші ретінде енді. «Абайдың» шығармаларының ықтимал жазушылары және бастапқы дәріптеушілері болған, 1928-37 жылдары қазаға ұшыраған Бөкейханов, Байтұрсынов, Дулатов және Аймауытовтардың есімі енді тарихтан мүлдем өшірілді. 1933 жылғы басылымның шығу тарихын білген, Абай шығармашылығының тегін зерттеген екі кеңес қазақ ғалымы – Ілияс Жансүгіров пен Ғаббас Тоғжанов та 1937 жылдың аяғына таман өлім жазасына кесілген еді. Дегенмен, аталған адамдардың жазбаша мирасы кітапхана жертөлесінде жасырын болса да өмірін жалғастырды. Қандай да себептермен, бұл жазба деректер толығымен жойылған жоқ.

1953 жылдан кейінгі пост-Сталиндік кезеңнің босаңсыған атмосферасында Жамбыл ақынды Сталинге табыну үшін аяусыз пайдалану жағдайы ашық сыналған соң, «Абайға» байланысты насихат ойыны да әшкереленуі мүмкін екендігі белгілі болды. Ата-бабалары қолданған араб қарпін оқи алатын қазақ ғалымдарының жаңа буыны шындықты тауып, Дала Уалаятының Газетінен бастап, қазақ газеттері мен журналдарындағы әртүрлі дереккөздер арқылы Абайдың жазбаларының қалай пайда болғанының ізін құрастыруы әлі де мүмкін еді.

Осындай жағдайлардың бірі – Сталиннің өлімінен кейін бірнеше айдан кейін орын алды. 1954 жылы ғалым Әлкей Марғұлан Ленинградтағы географиялық қоғамның архивінен Абай канонына кірген он екі өлең аудармасымен берілген қолжазба «тауып алды». Қолжазбада А.К. деген инициал ғана тұрса да, кеңес ғалымдары бұл қолжазбаны «Абайдікі» деп, Әлкей Марғұлан «Граф Кудашев аударған Абай өлеңдері» деп хабарласа да, Әлихан Бөкейханов біраз жыл мүшесі болып, тығыз байланыста болған географиялық қоғамның архивінен «қолжазба тауып алу» 1954 жылы әлі де қауіпті еді: бұны кеңестік насихат аппаратындағы редакторлар мен ғалымдар «ұлтшыл» Бөкейхановтың есімін қайта тірілтуге талпыныс деп түсініп қалуы да мүмкін еді. Әлкей Марғұланның кеңестік әріптестері бұл жағдайды «граф Кудашев» сияқты «орыс шығыстанушылары Абайды 1897 жылдың өзінде-ақ жазып үлгерген» деп қошемет көрсеткенімен, Марғұланның қауіпті жаңалығы кеңес нұсқасына мүлдем қарама-қарсы тарихтан хабар беруі де ықтимал еді.

Осындай жағдайлардың алдын алу үшін, келесі жылдары біраз іс-шаралар қолданылды. Біріншіден, Кеңес дәуіріне дейінгі дереккөздер бақыланып, оның қолданылуына шектеу қойылды. Екіншіден, бұл мәлімдемеге қарсы мәлімдеме жарияланды. Әлкей Марғұлан граф Кудашевтың қолжазбасын тауып алғаннан кейін, басқа кеңес ғалымдары Мүрсейіт Бікіұлы атты «Абайдың жеке хатшысы» болған адамның Абай өлгеннен кейін оның өлеңдерін қағаз бетіне түсірген қолжазбасы бар десті. Дегенмен, бұл қолжазбаның авторы Мүрсейіт екеніне күмән көп. 1950 жылдарға дейін ешбір дереккөздерде «Мүрсейіт» немесе Абайдың қандай да бір хатшысы аталған емес. Әлихан Бөкейханов та ол жайлы ләм-лим демеген. Мүрсейіттің қолжазбасы мен 1933 жылғы басылымның мазмұнының ерекше ұқсастығын ескерсек, бұл қолжазбалар 1933 жылғы басылымның алғашқы жазылған нұсқалары болуы мүмкін деп топшылауға болады. Бұл жағдайда, «Мүрсейіт» кеңес кезінде кілт сөз қызметін атқаруы да мүмкін. Қазір «Мүрсейіттің қолжазбалары» деп аталатын дәптерлердің түпнұсқалығын тәуелсіз халықаралық форензика сарапшылары ғана анықтай алады. Ондай сараптама жасалмаса, басқа ауызша немесе Кеңес заманында пайда болған дереккөздер мен құжаттарға ешқандай сенім жоқ. Себебі ол кезде фальсификация, қолжазбаларды қолдан жасау әдістері кеңінен қолданылды.

Дегенмен, Мүрсейіттің қолжазбасы ұсынылған соң, 1933 жылғы басылымға енген «Абайдың» өлеңдері мен прозалық еңбектерінің түпнұсқалығын растайтын дәлел жеткілікті деп саналды. Нәтижесінде, «Абай» мен тыйым салынған қазақ ұлтшылдарының арасындағы тарихи байланысты іздеу тағы 50 жылға шегерілді.

Сталиннен кейінгі жылдары «Абай» көреген ойлары пен пәлсапасын өлеңнен гөрі Қара Сөздерінде көбірек жазған деген қағида дәріптеле берді. Бұл қағида барлық ақпарат көздерінен көрініс тапты: мектеп, университет оқулықтары, кітаптар, журналдар мен газеттер, радио және теледидар. Пікірталастар мен әртүрлі талқылауларда Абайдың Қара Сөздеріне сілтеме жасап немесе дәйексөз ретінде беріп, шешуші үкім ретінде қолдану дәстүрі қалыптасты. "Абай айтты ғой, қазақтар солай деп" деген сияқты клишелер әр қазақтың күнделікті қолданатын мәтеліне айналды. Алайда, білім ордалары мен мемлекеттік баспасөз құралдарында ең көп сілтеме жасалатындары – қазақтардың мәдениетін сөгіп, өздерін «жалқау», «қызғаншақ», «надан», «қазақтың жауы қазақ» деп суреттейтін сөздері.

Бұл жағымсыз пікірдің қазақ халқының өзіне деген сый-құрметіне кері әсерін өлшеу қиын болар, дегенмен, бұны ешкім жоққа шығара алмайды. Қазақтар кеңестік қоғамда әр қазақтың бойына сіңіп қалған өзін кем сезіну комплексімен әлі күнге дейін күресіп келеді. Бұл бір жағынан Ашаршылықтан қалған терең психологиялық травманың өшпес ізі болса, екінші жағынан өздері сүйіп оқитын қазақ жазушыларының ішіндегі ең ықпалды ақынның аузынан естіген қатал сынның кері әсері екеніне еш күмән жоқ.

VIII. Қорытынды

Бұл мақалада «Абайдың» соңғы 100 жылда сомдалған ресми тарихына қарама-қайшы біраз деректер ұсынылды. Мақала барысында Абай канонындағы шығармалардың көбінің авторы Әлихан Бөкейханов болуы мүмкін екенін меңзейтін біраз деректер қарастырылды. Егер XX ғасыр тарихы басқаша болғанда, бүкіл түркі әдебиетіндегі ең ықпалды гетеронимді сомдаған Бөкейханов, бәлкім, Орталық Азияның ұлы жазушыларының бірі болар ма еді? «Абай» – Бөкейхановтың альтер-эгосы, ең бір шебер сомдалған гетероним болып танылар ма еді?

Бұл мақалада аталғандай, абайтанушылар шындықты білгенге ұқсайды. Кеңес заманында аса ықпалды болған Хайржан Бекхожин, Михаил Фетисов пен Үшкөлтай Субханбердина сияқты ғалымдар Бөкейхановтың аты-жөнін жиі «Абаймен» алмастырды. Басқа да ғалымдар мен насихатшылар олардың ізімен Бөкейхановтың өміріндегі кейбір деректерді «Абайға» таңды. Бұл мақаланың оқырмандары «Абайдың» ресми өмірбаянына тағы бір көз салғанда немесе жуықта ашылған «жаңалық» жайлы естігенде, бұл хабардың нағыз кейіпкері Бөкейханов немесе басқа біреу болуы мүмкін екенін есіне салса жақсы. Мысалы, Дала Уалаятының Газетінің 1890 жылғы 42-санында «Ибрагим Әділұлы Бөкейханов» атты ауқатты қазақ Қазанда өткен көрмеге безендірілген киіз үйге қоса сұлтанның қымбат киімдерін, оның ішінде шапан, кәмшат бөрік сияқты біршама үлес қосады. Осы шағын хабардағы ақпарат кейінгі жылдары «Абайға» қатысты қолданылып жүргенге ұқсайды. Бұл адам кім? Немесе, 1889 жылдың 2 санында Қапал уезінің биі «Шәумек Құнанбай» қайтыс болып, әкімшілік тізімнен алынғаны жайлы жазылған. Қазақ тіліндегі алған газеттен білеріміз – бұл есімдер сол кезде жиі қолданылған есімдер. Дала Уалаятының Газетінің әр жылын сол қалпында, орыс тіліндегі аудармасымен бірге қайта шығарса, тарихшылар мен филологтарға үлкен көмек болар еді.

Дегенмен, Абайдың жеке тарихы – Бөкейханов өмірінің көшірмесі деу қате. Абайдың ресми өмірбаянында (басқа нұсқаларында да) ойдан шығарылған элементтер көп. Оған қоса, Бөкейхановтың жеке тарихында да белгісіз дүние жетерлік: туған жылы, туған жеріне қатысты сұрақтар әлі де бар, бала кезіндегі әлеуметтік жағдайы және әсіресе – 1937 жылы қамауға алынғанға дейінгі үйқамақтағы кәсіби өмірі жайлы деректер аз.

Сондықтан бұл мақаладағы деректер зерттеушілерді оның өміріне басқа қырынан қарауға шақырады деп сенеміз. Сталин кезінде қаншама жеке құжаттар жойылып, пост-кеңестік кезеңде қаншама архив құжаттары құртылып жатса да – Бөкейхановтың өмірінің кейбір сәттерінен хабар беретін жазбалар әлі де жетерлік. Және бұл сұрақтар зерттеуге тұрарлық, себебі Бөкейханов – қазақ тарихындағы ең маңызды тұлғалардың бірі. Саяси көшбасшы ретінде ол батырлық пен беделге ие болып, қаншама адамды көшпенді қазақтардың құқығын қорғау күресіне жұмылдыра білді. Өткір тілді және еңбекқор тілші ретінде көптеген газет-журналға қаншама мақала жазып, қазақ тарихында аса маңызды орын алған 2 газеттің редакторы болды. Ақын ретінде, жасырын, бірақ қазақ тіліндегі ең шебер сомдалған, халық көңілінен шыққан туындыларды дүниеге әкелген бірегей дарын иесі. Бөкейхановтың жаңа өмірбаяны –«Абая» өмірбаянын сомдауда оның өз өмір деректеріне қаншалықты сүйенгенін және кеңес жазушылары, ғалымдары мен насихатшылары өз жазбаларында Бөкейхановтың өміріне қаншалықты сүйенгенін аша түсер еді.

Бұның барлығы көптеген мұқият зерттеулерді қажет етеді, бірақ осы мақаладағы аздаған деректер де «Абай» мен Бөкейханов өмірінің бір емес екен көрсетті. Олардың өмірбаяны да, шығармашылығы да толығымен сәйкес келмейді. Бөкейханов біз «Абайға» тиесілі деген көптеген өлеңдер мен аудармаларды жазса да, ол олардың жалғыз авторы емес. Бұған басқа жазушылар да ат салысты. Жүсіп Көпейұлы мен Шахин Керей Бөкеұлы да үлес қосуы мүмкін. Оның саяси және шығармашылық одақтастары Амет Байтурсынов пен Міржақып Дулатов та «Абая» өлеңдеріне үлес қосты, біраз жылдан кейін Жүсіпбек Аймауытов та бірнеше прозалық мәтінді жазды. Оған қоса, бір топ кеңес насихатшылары да Алаш мәдени қозғалысының жазбаша мирасын қолына түсіріп, бүгінгі таңда «канон» саналып отырған жинаққа біраз өлеңдер мен проза мәтіндерін қосты.

Бірақ кеңес нұсқасы канон саналмауы тиіс. «Абайдың» өлеңдері мен прозасы оларды сомдаған авторлардың өз ниетіне сай алғашқы нұсқасына қайтарылуы тиіс. Бұл қағида әлемдегі барлық өнер туындыларына қатысты қолданылса, «Абай» шығармашылы неге олардан бөлек, қатып қалған догма болу тиіс? Тіпті көптеген авторлардың еңбегінің нәтижесі болса да, «Абай» шығармашылығы – Қазақстанның аса маңызды мәдени мирасы болып қала береді.

Ең бір күрделі мәселе – «Абай» канонына 1933 жылы қосылған 36 мәтіннің авторларын анықтау болмақ. Зерттеушілерге кеңес үгіт-насихатының мәтіндер көптеген редакторлар мен аудармашылардың қолынан өтіп, лауазымды адамдардың құптауына жіберілген құпияға толы әлемін мұқият зерттеу қажет болады. Оған қоса, Абай канонында авторын анықтау аса қиын болатын туындылар да бар. Мысалы, 38 сөзді кім жазды? Мәтін сарыны мен мазмұнына қарасақ, оны бір білімді молда жазуы әбден мүмкін. Бірақ кім? Дүние-мүлкін кеңес үкіметі тәркілеген, Алаш Ордаға қатысы бар молда ма? Солай болып шықса, онда бүгін «Абайға» тиесілі деген көптеген өлеңдер мен мәтіндерді Алаш Орда жақтаушылары жазғанына айғақ болар ма еді? 38 сөздің түпнұсқасы табылса, кеңес редакторларының 1933 жылы шығармалар жинағын өз мүддесіне пайдалану үшін қандай айла-шарғы қолданғаны да анықталар еді.

«Абайдың» шығу тегін, тарихын зерттеу өз алдына мәдени-тарихи еңбек қана емес, сонымен қатар бір тұлғаның өмір тарихы жайлы еңбек болар еді. Күндердің күнінде, мұқият зерттеулер нәтижесінде Бөкейханов «Абайға» тиесілі деген шығармалардың көбінің авторы екені дәлелденсе, онда зерттеулердің мүлдем жаңа аясы ашылар еді. Тілшілік қызметін өте ерте бастаған Бөкейханов, әсіресе 20 ғасырда аса жемісті автор болды. Бөкейхановтың барлық прозалық шығармаларын тауып, бір жинаққа жинаса, қазақ тарихында аты-жөніне тым ұзақ тыйым салынған ең күшті зияткер ескерткіші болар ма еді. Бөкейхановтың толық жинағы Абай канонындағы мәтіндерді тереңірек түсінуге көмектесер еді.

Бұған бір мысал ретінде, алғаш рет орыс тілінде 1892 жылдың мамыр айында «Сибирский Вестник» журналынан, артынша шілде айында Дала Уалаятының Газетінен қазақ тілінде жарық көрген «Қазақтардың есінен кетпей жүрген бір сөз» атты очеркті атауға болады. [138] «Енлік-Кебек» аңызын баяндап, Қарқаралы аймағы жайлы тарихи ақпарат беретін бұл очерк 1980 жылдары (гласность кезінде) қайта табылып, Абайдың туысы Шәкәрімдікі делінді.

1988 жылы жазушы Мұхтар Мағауин бұған қарсылық білдірді. Очерк пен Абайдың каноникалық прозасының арасындағы идеялық ұқсастықты көрсетіп, ол заманда сол аймақта бұл очеркті жазуға ғылыми білімі мен біліктілігі жететін жалғыз адам болғанын атап, бұл очерк авторы Абайдан басқа ешкім болуы мүмкін емес деді. Оған қоса, автордың аңызды баяндау шеберлігіне қайран қалған Мұхтар Мағауин Абайды «қазақ прозасын негіздеушілердің бірі» деп мәлімдеді. Бұл тақырыпқа 2015 жылы қайта оралған жазушының айтуына қарағанда, бұл жаңалыққа қатысты «Ғылым Академиясындағы ағайындар үнсіз қалған». [139] Бірақ жазушы «Сибирский вестник» журналында жарияланған очерктің түпұсқасын көрмеген болуы керек, себебі ежелгі атастыру дәстүрін бұзған екі ғашық жайлы бұл очерк «М. П. Б.». деген орыс әйелге арналған еді. Жазушы «Сибирский вестниктегі» мақаланы көрсе, оған үш әйелі бар ауқатты көшпенді Абай тіпті лақап атпен болса да орыс әйелге жүрегін ашпайтыны айқын болар еді.

1892 жылы бұл мәтінді жаза алатын жалғыз қазақ тағы Бөкейханов болса керек. Қарқаралы аймағында дүниеге келіп, әдебиетке деген құштарлықты ғылыммен ұштастырған жалғыз сол еді. 1892 жылы Бөкейханов орман факультетінде (Томск не Петербургте) оқып жүрген еді және бұл дерек автордың көшпенділердің ағаштарды жою қадетінің аймақтың экологиясына кері әсер еткені жайлы ғылыми ойларын неге жазғанын түсіндіреді. Оған қоса, авторы Бөкейханов болса, очерктің неге орыс әйелге арналғаны да түсінікті болар еді. 1901 жылы Бөкейханов Омскідегі халықшылдың қызы – Елена Севостьяноваға үйленіп, 1918 жылы ол қайтыс болғанға дейін екеуі отау құрды.

1892 жазылған мәтінді Бөкейханов еңбектерінің тізіміне енгізіп, Абай канонындағы «Жарқ етпес қара көңілім не қылса да», «Сен мені не еттің» өлеңдерімен салыстырса, ұқсастық сонда байқалады. Осы 2 өлеңдегі өзін тастап кеткен «ақ тәнді» әйелге жалынған лирикалық кейіпкердің тұлғасы оқырмандарды әрқашан шатастырып, ойға қалдырған «жұмбақ». Мысалы, жазушы және сыншы Таласбек Әсемқулов осы өлеңдерді ұзақ талдап, жауабын таппады. Өлеңдерде «жар» сөзі жиі кездессе де, жазушы бұл өлең Әбішке арналды деуге мәжбүр болды. Себебі ақынның өмірбаняы мен бұл өлеңде ешбір байланыс жоқ. [140] Егер Таласбек Әсемқұлов Шәкәрімге таңылған 1892 жылғы очерктің авторы жас Бөкейханов екенін білгенде, сұңғыла жазушы бір гәптің бар екеніне назар аударар ма еді? Салыстырып оқу күші осында: мәтіннің өзінен-ақ көп нәрсені түсінуге болады.

Өкінішке орай, Қазақстанның қазіргі ғылымы мүлдем басқа жолды таңдады. Талдауға емес, «жаңалық табуға» көп көңіл бөлінуде: Абайға қатысы бар деген жаңа тұлғаларды бір жерлерден қазып шығару немесе Абайға «тиесілі болған» зат табу сияқты. Бұл адам сенбейтін жаңалықтарды ешбір ғылыми тексеруден өтпей жатып хабарлайтын да ресми БАҚ.

Абайтану саласындағы ешбір ғылыми негізі жоқ жаңалықтар ашу дәстүрі жаңа феномен емес, кеңес заманынан қалыптасқан үгіт-насихат әдісі. Мұхтар Әуезов 1940 жылдың өзінде мәтіндерді, өмірі деректерін немесе қандай да заттарды Абайға тиесілі деп тану барысында ғылыми жауапкершілік қажет екенін қатты ескерткен еді. [iv] Бұл мәселені елдегі тіл мәселесі де ушықтырып отыр: орыс тілді ғалымдардың көбі қазақ тілін білмегендіктен, олардың қазақ тілді әріптестері қандай зерттеулер жасап жатқанынан еш хабары жоқ.

Кеңес идеологиясының қазақ ғылымына залалды әсеріне қарамастан, үміт те жоқ емес. Бұл мақала аталып отырған мәселелерге жаңа буын әдеби сыншыларының назарын аударту мақсатымен жазылды: Алаш пен «Абай» мәтіндерінің ұқсастығын зерттеу үшін, әртүрлі мамандардан, соның ішінде арап қарпін жетік білетін, қазақ-орыс-ағылшын филологиясын терең меңгерген, сондай-ақ, стиллометриялық санақтың жаңа әдістерін меңгерген мамандардан тұратын мүлдем тәуелсіз ғылыми топ құрып, зерттеу жобаларын бастау қажет. Бұл ғылыми топ шетелдің форензика мамандарының көмегімен әртүрді мұрағаттарда жасырын жатқан қолжазбалардың тегін тексеруіне болар еді.

Оған қоса, бұл мақала жаңа буын тарихшыларына да үндеу салады: тарихшылар Кеңес заманынан бері қалыптасқан тарихи тұлғаларды мінсіз тас мүсінге айналдыру дәстүрінен құтылып, «Абай» бейнесін саяси мақсатпен сомдап, өздері не болжай, не бақылай алмай қалған тосын тарихи жағдайлар күшімен жеңіліске ұшыраған талантты, бірақ міні де жоқ емес азаматтардың шынайы тарихын зерттесе келер ұрпаққа бұл шындық әлдеқайда пайдалы болмас па еді. Бұл жаңа тарих – кеңес идеологтары құрастырған жалған идеалды «нарратив» емес, «Абай» өмірі мен еңбектерінің потенциалды шынайы тарихы болар еді. Оға қоса, бұл тарихтың жүрегінен кеңес одағына дейінгі күйі қалпына келтірілген ерекше әдеби туындылар шығуы да мүмкін.

«Абай» – Қазақстанның ең белгісіз жазушысы. Қазақ халқы бұл шындықты қабылдай алса, олар қазір өте аз зерттеліп жатқан нағыз тарихын білуге әзір болар еді.

Басы: https://www.zaurebatayeva.blog/post/абай-жұмбағы-қазақстанның-белгісіз-ұлы-ақыны

[91] Алихан Букейханов. Киргизы. под ред.А.И. Кастелянского. «Формы национального движения в современных государствах» Санкт-Петербург, 1910. стр. 598.

[92] Жусип Султанхан Аккулулы (ред.) Алихан Букейханов. Полное собрание сочинений на казахском русском и языках. Том-1. Астана, 2009, стр. 534-536.

[93] Ахмет Байтұрсынов. Қазақтың бас ақыны. // Қазақ. 1913, 39-саны.

[94] Жаңа шыққан кітаптар. // Қазақ. 1913, 8-саны.

[95] Молдағали Жолдыбаев. Құрметті Ш.Әлжановқа жауап . // Айқап. 1912, 4-саны.

[96] M.M. Семипалаттан. // Айқап. 1914, 4-саны

[97] Үшкөлтай Субханбердина. Айқап бетіндегі мақалалар мен хат-хабарлар. Алматы, 1995. 303-364 бет.

[98] Ілияс Жансүгіров. Кіріспе. Абай Құнанбайұлы. Толық жинақ, Қызыл Орда, 1933, 44-бет.

[99] Ғаббас Тоғжанов. Aбай. Алматы, 1935. 5-бет.

[100] Григорий Потанин. На притоке реки Токрау // Сибирская жизнь. 22 апреля, 1914.

[101] Міржақып Дулатов. Жер аудару. // Қазақ. 1913, 9-саны.

[102] Міржақып Дулат-ұлы. Балаларға да жұққаны. // Қазақ. 1913, 28-саны.

[103] Хабарландыру. // Қазақ. 1915, 109-саны

[104] Ахмет Байтұрсынов. Қазақтың бас ақыны. // Қазақ. 1913, 39-саны.

[105] Міржақып Дулат-ұлы. Абай. // Қазақ. 1914, 67-саны.

[106] Ғалихан. Кәкітай. // Қазақ. 1905, 105-саны

[107] Авторсыз. Игілік іс. // Сары Арқа. 1917, 2-саны.

[108] Авторсыз. «Теңдік» серіктестігіне кіріскендер // Сары Арқа. 1917, 11-саны. Авторсыз. Аш-жалаңаш қазақ-қырғызға жәрдем. // Сары Арқа. 1917, 57-саны.

[109] Әлиханның Семейге келуі. Сары Арқа, 1917, 17-саны.

[110] Ахмет Байтұрсынов. Қазақтың бас ақыны. // Қазақ. 1913, 39-саны.

[111] Ахмет Байтұрсынов. Қазақтың бас ақыны. // Қазақ. 1913, 40-саны.

[112] Ахмет Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш. Ташкент, 1926.

[113] Есенбай Дүйсенбайұлы (ред.). Абай шығармаларының екі томдық толық жинағы. 1-томы. Алматы, 2005.

[114] Атаусыз. // Дала Уалаятының Газеті. 1889, 12-саны.

[115] Алихан Букейханов. Би және билік. // Қазақ. 1914, 48-саны.

[116] Міржақып Дулат-ұлы. Балаларға да жұққаны. // Қазақ. 1913, 28-саны,

[117] Сабыржан Ғаббасов. Ашық хат. // Айқап. 1914, 7-саны.

[118] Заки Ахметов. Новое о переводах Абая из М. Ю. Лермонтова. // Тюркологический сборник, №1, 1951.

[119] Асылқожа Құрманбаев (Әлихан Бөкейханов?). Құмырсқа мен шегіртке. // Дала Уалаятының Газеті. 1894, 32-саны.

[120] Міржақып Дулат-ұлы. Айтыс (Лернмонтовтан). // Қазақ. 1913, 6-саны Міржақып Дулатов. Айтыс (Лермонтовтан). // Айқап. 1913, 3-4 саны. Міржақып Дулатов. Үш құрма терек. // Айқап. 1914, 17-саны

[121] Заки Ахметов. Новое о переводах Абая из М. Ю. Лермонтова. // Тюркологический сборник, №1, 1951.

[122] Александр Затаевич. 1000 киргизских песен. Оренбург, 1925, стр. 331.

[123] Арыс-ұлы. Ән-өлең хәм оның құралы. // Қазақ. 1914, 67-саны.

[124] Авторсыз. Абай сөзі. // Сары Арқа. 1917, 13-саны.

[125] Таир Жароков. Қазақстан баспасынан. Абай Құнанбайұлы. Толық жинақ. Қызыл Орда, 1933, 1-бет.

[126] Абай (Ибрагим) Құнанбай-ұлы Аудармалары пен қара сөздері. 2-том. Алматы, 1940. 251-бет.

[127] Абай (Ибрагим) Құнанбай-ұлы. Аудармалары пен қара сөздері. 2-том. Алматы, 1940. 165-бет.

[128] Абай Құнанбаев. Толық жинақ. (ред. Н.Т.Сауранбаев) Алматы, 1945.

[129] Абай (Ибрагим) Құнанбай-ұлы. Аудармалары пен қара сөздері. 2-том. Алматы, 1940. 155-164-бет.

[130] Мандельштам О. Полное собрание сочинений и писем в трёх томах. Т. 1. Стихотворения. М., 2009. С. 305.

[131] Мандельштам Н. Воспоминания. Книга Третья. Москва-Берлин. 2019. С. 169..

[132] Ағарту комиссариатының 27-28-ші жылғы бастыратын кітаптардың тізімі.// Жаңа мектеп 1927, 11-12 сандары.

[133] Авторсыз. Игілік іс. // Сары Арқа. 1917, 2-саны

[134] Огрызко В.В. Чего мы не знаем об Абае и его великом певце: развенчивая мифы вокруг великой эпопеи Мухтара Ауэзова. Часть 1. // Литературная Россия. 2018. Вып. 27.

[135] Мұхтар Әуезов. Абай жайын зерттеушілерге. Шығармаларының 50 томдық толық жинағы. Мақалалар, зерттеулер және пьесалар. 1937-1940. Алматы, 2004. 2-томы, 32-бет.

[136] Ілияс Жансүгіров. Кіріспе. Абай Құнанбайұлы. Толық жинақ. Қызыл Орда, 1933. 6-7, 16-17, 67-68 бет.

[137] Jack Weatherford. The Secret History of the Mongol Queens: How the Daughters of Genghis Khan Rescued His Empire. New York, 2010, p. 184.

[138] Забытый. «Незабытое» прошлое и настоящее киргизов. Очерки. // Сибирский вестник. 1892, № 60. Ұмытылған. Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз. Дала Уалаятының Газеті. 1892, 29, 31-32, 34-40 сандары.

[139] Мағауин М. Абайдың белгісіз әңгімесі. // Abai.kz, 2015, 11-шілде.

[140] Әсемқұлов Т. Абай кітабы (2004), Абайдың ұлы жұмбағы (2005). Таласбек Әсемқұлов. Шығармалары. Алматы, 2016. 178-184 беттер.

[141] Әуезов М. Абай жайын зерттеушілерге. // Шығармаларының елу томдық толық жинағы. Алматы, 2004. 15-том, 30-33 бет.

Басы: https://www.zaurebatayeva.blog/post/абай-жұмбағы-қазақстанның-белгісіз-ұлы-ақыны